Zbog niza pojedinosti oko perioda doseljavanja, a zatim prirodnih i onih migracija izazvanih ratovima, ovaj feljton će posebno biti interesantan čitaocima čiji su preci ili su oni sami rodom sa teritorije Hrvatske, a sada rasuti od Evrope, Kanade i SAD, pa sve do Australije.
Sažimajući najznačajnije podatke koji dokazuju tezu o biološkom slomu srpskog stanovništva u Hrvatskoj, profesor Livada ističe da je značajnije naseljavanje Srba usledilo nakon ekspanzije Otomanskog carstva, pa sve do današnjih dana.
Od Grdeličke klisure do Zagrebačke gore
Knjiga je nastala na osnovu ranije urađenog istraživanja „Raspored naseljenosti srpskog stanovništva po naseljima u Hrvatskoj 1880-2011“, koje je 2012. odobrilo i finansiralo Veće srpske nacionalne manjine Zagreba, navodi ovaj stručnjak i dodaje da je ekspanzija turske imperije na Balkanu započela posle bitke na Marici 1371, a posle 1389. i Boja na Kosovu, umnogome je određena sudbina tadašnje srpske države.
Najtragičniji ratni događaj u borbi protiv Turaka na hrvatskom tlu zbila se na Krbavskom polju 1493. Tada izgibe gotovo celo hrvatsko plemstvo, među njima i sin bana Derenčina, a neki plemići padoše u zarobljeništvo.
Procenjuje se da je u izginulo oko 13.000 ljudi i 70 sveštenih osoba. Turci su kasnije sa lakošću prodirali do Štajerske i došli pod zidine Ljubljane – navodi ovaj autor.
Migracije Srba: Uspon i izazovi
Ali, od Turaka su beljali i Srbi, a Livada primećuje da su svi istraživači koji su se do sada bavili ovom temom isticali da su Srbi dolazili preko planinskih prevoja. Bilo je to „metanastazićko prodiranje od Grdeličke klisure do Zagrebačke gore“, navodi Livada podsećajući na reči čuvenog balkanologa Jovana Cvijića.
„Jedino što su sa sobom nosili su navike, običaji, hrišćanska vera i obredi i načeta plemenska organizacija, temeljena na mnogoludnoj porodici, koja će se održavati vekovima. Neretko, njihovi sveštenici bili su njihovi duhovni vođe, učitelji pismenosti, vidari, a često i četovođe.“
Krvavo stoleće: Teške posledice ratova
„Kasnije, kada su se stanicionirali na turske zauzete prostore, pretvarali su se u takozvane prebege, uz nova žrtvovanja za novostvorenu odbrambenu regiju Krajinu.
Tada je Austrijska carevina odlučila da organizuje i formira Vojnu krajinu sa stalnom vojskom (sa kulama i karaula), i da tako stvori efikasnu prevenciju, odnosno svoevrsnu signalizaciju eventualnih turskih pohoda, da bi zatvorila prolaz tih prodora. Međutim, tada je i Turska osnovala svoju Tursku krajinu.“
Stalne pljačke, različiti oblici harača, konstantan strah naroda, bili su ključni za dalju migraciju srpskog življa.
Ratovi i stradanja su prisiljavali narode na migracije
Poznati pisac istorije Srba Konstantin Jirićek ističe da su ratovi i stradanja prosto prisiljavali narode na veoma rizične migracije i to usled straha, oskudice, skupoće, bolesti, gladi, silnih zastrašivanja tražili su u nemogućem spas. Naime, turski neprestani pritisci, zulumi i upadi izazivali su „stalna kreševa“.
Nagonali su ljude u beskraj, da preko prevoja, šuma, ispod Šare, Skopske Crne Gore da dođu preko Hercegovine u Dalmaciju i Hrvatsku. Ove seobe trajale su vekovima, da bi popunjavale ispražnjene prostore u Hrvatskoj.
Ceo 16. vek bio je vreme velikog stradanja u tada nedovoljno naseljenoj Hrvatskoj, koje neki po tome nazivaju „kravo stoleće“ – navodi Livada i predočava sažetu hronologiju seoba i naseljavanja srpskog stanovništva na prostorima današnje Hrvatske.
Prvi popisi stanovništva: Prekretnica u istraživanju
Autori su se odlučili da svoje istraživanje baziraju od 1880. godine zato što svi raniji popisi, kako tvrde, nisu ispunjavali osnovne kriterijume potrebne za ozbiljno istraživanje. U vreme vladavine Austro-ugarske monarhije, prvi popis stanovništva bio je 1785. godine, poznat i kao „jozefinski popis civilne Hrvatske i Slavonije“.
Međutim, bio je usmeravao samo na vojno sposobno stanovništvo. Vek kasnije, 1850. usledio je drugi popis koji je trajao godinu dana, ali ni u njemu nisu svi popisani. Tek naredni popis, sproveden 1857. godine, bio je prvi opšti popis kojim je bilo obuhvaćeno celokupno domaće prisutno i privremeno odsutno stanovništvo.
Pored imena i prezimena, trebalo je popisati i niz drugih ličnih podataka, međutim, i taj popis je imao niz mankvosti, npr. nije se unosila podatak o narodnosti, nego samo o veroispovesti, ili podaci se nisu iskazivali za niže teritorijalne jedinice od županije.
Sve su mankvosti uočene i kontrolisane, što je predu uslovilo naredne popise stanovništva Carevine 1869, 1880, 1890, 1900. i 1910. godine.
Naše istraživanje se ograničio na popis od 1880. godine i na naredne popise, dakle za period od 30 godina, kako to čini i Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske – naveo je profesor Livada.
Život pod imperijalnim pritiscima: Srbi i njihova borba
Srbi su se posle poraza Srbije 1371. vekovima doseljavali na pustare i koliko bi iskrčili, toliko bi dobili zemlje. Ali, Srbi su istovremeno morali davati ‘caru konja i vojnika’.
Stalno su bili izloženi prirodnoj selekciji – navodi prof. Livada za „Vesti“ i dodaje da je samo tokom poslednjeg rata, devedesetih, opljačkano i uništeno najmanje 24.000 stambenih i 13.000 privrednih objekata čiji su vlasnici bili Srbi.
