Marko Murat, rođen 1864. godine u Dubrovniku, ostao je upamćen kao pionir plenerističkog slikarstva u srpskoj umetnosti. Njegovo umetničko stvaralaštvo čini važan most između tradicionalnog i modernog slikarstva u Srbiji i Jugoslaviji krajem 19. i početkom 20. veka.
Inspirisan pejzažima svog rodnog kraja, posebno Dubrovnika i Konavala, Murat je stvorio mnoge slike koje su i danas priznate zbog svoje tehničke virtuoznosti i emotivnog intenziteta.
Umetničko obrazovanje i stil
Murat je svoje obrazovanje započeo u Dubrovniku, a kasnije je studirao u Pragu i Minhenu, gde je bio izložen različitim umetničkim strujama. Njegovo stvaralaštvo je prožeto elementima plenerizma, stila koji podrazumeva slikanje na otvorenom, što mu je omogućilo da majstorski prenese igru svetlosti, atmosfere i prirodnih lepota na platno.
Među najpoznatijim delima ovog perioda nalaze se slike „Devojka iz Konavala“ i „Proleće u Šipanu“ „Istorija srpskog pomorstva“, „Dubrovačka obala“ (1908.), koje svedoče o njegovoj posvećenosti pejzažu i prirodi Dalmacije.
Rad u Beogradu i doprinos srpskoj umetnosti
Godine 1894, Murat dolazi u Beograd, gde je počeo da predaje crtanje i umetnost, utičući na formiranje „Beogradske škole“. Kao jedan od osnivača umetničkog društva „Lada“ 1904. godine i Umetničko-zanatske škole 1905. godine, značajno je doprineo razvoju umetničke scene u Srbiji. Njegov rad u Beogradu omogućio je mladim umetnicima pristup novim slikarskim tehnikama i modernim evropskim idejama, čime je oblikovao buduće generacije umetnika.
Istorijska dela i međunarodna priznanja
Muratova dela često su prikazivala rodoljubive i istorijske teme, čemu svedoči njegovo najpoznatije delo „Dolazak cara Dušana u Dubrovnik“. Ova slika, za koju je dobio bronzanu plaketu na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine, oslikava njegovu posvećenost velikim istorijskim temama.
Murat je bio priznat ne samo u Srbiji, već i na međunarodnim umetničkim scenama, što je dodatno potvrđivalo njegov značaj za umetnost tog doba.
Kasniji život i povratak u Dubrovnik
Nakon Prvog svetskog rata, Murat se vratio u rodni Dubrovnik, gde je radio kao konzervator, čuvajući i obnavljajući kulturno nasleđe svog kraja.
Njegovo stvaralaštvo u tom periodu postalo je introspektivnije, sa naglaskom na religiozne i melanholične motive, što je odražavalo njegovu duhovnu povezanost sa zavičajem.
Murat je nastavio da slika sve do svoje smrti 1944. godine, ostavivši za sobom bogat umetnički opus koji i danas inspiriše nove generacije umetnika.
Značaj i nasleđe
Marko Murat je postavio temelje modernog srpskog slikarstva kroz plenerizam i svoju posvećenost očuvanju kulturnog identiteta. Njegovo nasleđe obuhvata ne samo umetnička dela, već i veliki doprinos srpskoj kulturi kroz obrazovanje, osnivanje umetničkih institucija i kulturne baštine i srpskoga jezika.
Što se jezika kojim govore Dubrovčani tiče, Murat ga isključivo naziva srpski. U tom smislu je interesantno da kada govori o italijanskom jeziku nekih od svojih sugrađana, Murat duhovito a indikativno primećuje: „…italijanski je govorio savršeno i izgovarao ga sa čistim srpskim akcentom… Tako izgovarahu i svi stari Dubrovčani. Toliko je uvriježen u njega bio duh i dah našeg jezika”.
Dubrovčani su teritoriju kupovali ili dobijali od srpskih vladara
Što se teritorije kojom se proširivala Dubrovačka Republika tiče, Murat je konkretan da su nju Dubrovčani dobijali na poklon ili kupovali od srpskih vladara, kao što i za crkve i manastire koji su na Šipanu i okolini obeležili njegovo detinjstvo podseća da su u njima činodejstvovali „ranije istočni, a docije zapadni kaluđeri”.
To je slučaj sa starodrevnim Manstirom sv. Mihaila na Suđurđu, dok za manstir u Pakljenu konkretno kaže da su ga osnovali „srpski kaluđeri… veoma rano, još prije velikog prosvetitelja Sv. Save”.
Značaj narodnih pesama u Dubrovniku
Murat na više mesta u svojoj nepotpunoj autobiografiji govori o narodnoj pesmi koja se negovala u Dubrovniku i okolini, odnosno tvrdi da je „cvala na cijeloj Dubrovačkoj teritoriji”.
Poseban značaj narodnih pesama on je uočavao i u svojoj porodici, pošto ih je vrlo često pevala njegova majka. „Svaki rad pratila je pjesmom, seća se Murat. Je li šila, plela bječvu, češljala vunu, prela na vitu ili kupila masline, veslala dolazeći iz ‘gore’, pjevala je. Preko 20000 stihova narodnih pjesama zapisali su moj ujak Vice (Palunko) koje im je ona recitovala.”
Otac mu je čitao i pevao pesme o Kosovskom boju
Sećanja su slična i na oca, koji je, sem pevanja narodnih pesama „u kolu, o svatovima, o praznicima”, i čitao epske narodne pesme iz zbirki o Kosovskom boju koje je imao u svojoj biblioteci.
Epska narodna pesma je pevana i uz gusle, uveče, oko ognjišta. „Šipanjani gudjahu, seća se Murat, a najradije slušahu kada bi neko došao iz drugog mjesta da otpjeva uz gusle pjesmu koja za njih bješe nova.
Skupljaše se tada oko guslara i muško i žensko da pažljivo slušaju i da odmah upamte.” Da bi osporio mišljenje „naučnika sa istočne strane”, pa čak i svog prijatelja filologa i političara, Ljube Stojanovića,
Murat precizira da gusle nisu bile izuzetak samo na Šipanu, nego da „nije u dubrovačkome bilo mjesta bez gusala i guslara i narodne pjesme”, dodajući da je on lično „u Dubrovniku gradu više… video i slušao gusala nego u našoj prestonici Beogradu za vrijeme dvadesetogodišljeg bavljenja”.
Narodni običaji, pesma i nošnja su imali poseban značaj
Govoreći nadalje o narodnim običajima, Murat piše: „Narodni običaji i pjesma i nošnja čuvani su, usavršavani, uglađivani bolje nego u pravoslavnijim od jedinstva sa Petrom otcijepljenim krajevima”.
Brojni običaji, koje Murat na više mesta u rukopisu određuje kao srpske, vezani uz svadbe, ali i crkvene praznike, kao što je Božić, dugo su se održali i na njegovom rodnom Šipanu.
Posebno se seća proslava u svojoj kući, prilaganja badnjaka na Badnje veče, scene kada otac posipa badnjak pšenicom i vinom, a okupljena porodica moli blagoslov. Tu su i sećanja na dočekivanja koledara koji su čestitali i Vodokršće. „Jer je onda stari – tj. Pravoslavni Božić padao na novo vodokršće (Bogojavljanje)”, pojašnjava Murat.
Uz Božić, Murat pominje i običaje „materica i očića”, u vidu otkupljivanja vezanih majki i očeva, uz primedbu da se u Beogradu misli da oni ne znaju za te običaje. Na Šipanu se, svedoči slikar, na osobit način proslavljao i Vidovdan, i Ivanjdan i Petrovdan.
Murat objašnjava i pojedine termine koji i danas nisu dovoljno razjašnjeni: „Pravoslavne su onda na Šipanu zvali stare ruke. Nikada se nisu zvali vlasima, kao što je docnije uvedeno kad su došle partije i svađe. Vlasima su na Šipanu zvali sve naše seljake s kraja koji nose široke gaće (dimije), bez razlike crkve kojoj pripadaju – istočne ili zapadne”.
Promena dubrovačkih imena je nastupila u 16. veku
Murat govori i o promeni u dubrovačkim imenima koja je nastupila u 16. veku, do kada su „srpska narodna imena skoro isključiva”, dok kalendarskih „nije bilo ni desetak”. Od tada je crkva, „držeći se odredbe da kristijani moraju nositi imena svetaca, prevađala ova narodna imena…, tako da je, na pr, Rado prevođen u Raphael, Boško sa Natalis…”
I kod Murata je prisutna ideja, kao i kod drugih intelektualaca iz redova Srba katolika, o jedinstvenom srpskom stanovništvu u Dubrovniku i u zaleđu, koji se razlikuju jedino zbog različitih uslova života.
„A što se više približavaš Pločama, sve većma osjećaš i vidiš svijet opet većinom naš, ali drugčiji: zapušteni, zarobljeni, primitivni, skoro podivljali, nekad sjajni Istok prekriven i pritisnut crnim i teškim oblakom azijtskim…”
Namučeni i ogoljeni seljak sačuvao je veru u Boga
Ali, napominje Murat: „…potlačeni, mučeni i ogoljeni ovaj seljak sačuvao je pod onim izbrazdanim čelom i u onom namučenom srcu, dušu starih slavnih predaka, vjeru u Boga pravednoga, vjeru u pokajanje grijehova, u osvećeno Kosovo. Sačuvao je srce junačko, duh slobode, tuga pomešana sa nadom i nekim proročkim zanosom pretvarala se u pjesmu, u misteriozni glas gusala srpskih…”
To je ideja koju je izrazio i u svom slikarstvu, a konkretno na monumentalnoj kompoziciji Dolazak cara Dušana u Dubrovnik, za koju je, kao član delegacije Kraljevine Srbije, bio nagrađen 1900. na svetskoj izložbi u Parizu.
Njegov rad nastavlja da odjekuje u savremenoj srpskoj umetnosti, potvrđujući njegovu ulogu kao jedne od ključnih figura u istoriji srpskog slikarstva.
