oš jednom ćeš, Dunave, teći krvavo vrući,
Preko tebe će srljati razbijene horde,
Leševi s tvoga dna će dušmane svoje svući
I pozdravljaće svoje osvetnike gorde. (Jovan Popović)
Drugi svetski rat doneo je neviđeno stradanje milionima ljudi širom sveta, ali i veliki broj zločina koji su ostavili ožiljke srpskom narodu koji ne zarastaju. Jedan od najmračnijih događaja u istoriji našeg naroda, koji simboliše najsuroviji oblik nasilja i mržnje, jeste Novosadska racija, sprovedena u januaru 1942. godine. U toku samo dva dana, grad Novi Sad i njegovi stanovnici postali su žrtve sistematskog etničkog čišćenja, u kojem je život izgubilo oko hiljadu i trista (prema nekim procenama i do dve hiljade) nedužnih ljudi, dok su hiljade drugih doživele neopisive patnje.
Ovaj zločin, koji se dogodio u Bačkoj, predstavlja strašan podsetnik na divljaštvo jedne „civilizovane nacije” nad Srbima, Jevrejima i Romima, ali i opomenu da se zločini nikada ne smeju zatvoriti u tišinu ili zaboraviti.
Slom Kraljevine Jugoslavije u aprilu 1941. godine označio je početak tragičnog poglavlja za narode koji su živeli na njenoj teritoriji. Nakon brze i organizovane invazije, okupacione sile podelile su jugoslovensku teritoriju prema svojim interesima. Bačka, sa svojim administrativnim, političkim i kulturnim središtem u Novom Sadu, pripala je Mađarskoj, čiji je fašistički režim pod vođstvom admirala Mikloša Hortija sprovodio politiku etničkog čišćenja i genocida. Ovaj zločinački režim godinama je pripremao teren za aneksiju i brutalnu represiju. Kroz agresivnu šovinističku propagandu, Hortijeva vlast je mađarsko društvo ubedila da su rezultati Versajskog i Trijanonskog mirovnog sporazuma nepravedni po Mađare i da je povratak „južnih krajeva“ jedini put ka obnovi nekadašnje „velike“ Mađarske. U ovoj propagandi, Srbi, Jevreji i Romi sistematski su se predstavljali kao „tuđini“ koji ugrožavaju prava mađarskog naroda, pa samim tim presuda im je bila jasna: eliminacija.
Kada je aprila 1941. godine Hortijeva vojska okupirala Bačku, počela je sistematska kampanja progona. Osnovni cilj ove politike bio je proterivanje nemađarskog stanovništva i davanje njihovih domova i imovine mađarskim doseljenicima. Međutim, teror nad Srbima, Jevrejima i Romima dostigao je vrhunac u januaru 1942. godine, kada je pod izgovorom „racije“ u Novom Sadu i široj Šajkaškoj oblasti sproveden masakr nevinih ljudi. Novosadska racija počela je 21. januara 1942. godine i trajala je do 23. januara. Grad je bio potpuno blokiran, a stanovništvu je naređeno da ostane u svojim domovima. Pod izgovorom pretresanja kuća i potrage za naoružanjem, mađarske okupacione snage započinju masovna hapšenja. Žrtve (među kojima su bile žene, deca i starci) nasilno su odvođene na streljanje. Najveća stratišta bila su na Štrandu i duž obale Dunava, gde su ljudi bacani u reku, često živi ili ranjeni, a potom gurani pod led.
Temperature koje su tih dana padale i do minus trideset stepeni samo su pojačavale stravične patnje stanovnika. Vojnici i žandarmi nisu pokazivali milost ni prema najmlađima, mnoga deca su ubijena pred očima svojih roditelja. Mnogi su bili mučeni, pljačkani i silovani pre nego što su ubijeni.
Ubijanja su se nastavila po celom gradu, uključujući Rumenačku ulicu, Uspensko groblje, igralište NAK-a (Novosadski atletski klub) i na drugim lokacijama. Okupatorske snage su svuda za sobom ostavljale tragove užasa, pljačkajući i uništavajući sve što im se našlo na putu.
Racija iz januara 1942. godine, poznata kao „Racija u južnoj Bačkoj“, sprovedena je tokom pravoslavnog Božića u selima Šajkaške: Čurugu, Gospođincima, Šajkašu, Đurđevu, Mošorinu, Titelu, Loku, Gardinovcima, Vilovu, Žablju, kao i u gradovima Bečeju, Srbobranu i Temerinu.
Pored Srba, Jevreja i Roma, žrtve racije bili su i pripadnici drugih etničkih grupa, uključujući Rusine i Ruse. Celokupna akcija trajala je od 4. do 29. januara 1942. godine. Počela je u selima Šajkaške, zatim se nastavila u Novom Sadu, a završila u Bečeju.
Mađarska zločinačka akcija „Racija” nije bila samo zločin nad Srbima, Jevrejima i Romima, već varvarski napad na samu suštinu ljudskosti, na pravo na život, slobodu i dostojanstvo svakog pojedinca. Slike užasa iz januara 1942. godine stoje kao vapaj protiv ćutanja i ravnodušnosti, jer svako prećutkivanje zločina postaje saučesnik u njegovom ponavljanju. Zaborav nije samo izdaja naših stradalnika, već i temelj na kojem mržnja i nepravda grade svoje nove obrise.
Ovaj zločin je urezao rane koje ne zarastaju, i opominje nas da čuvamo sećanje na stradale kao svetinju.
I danas nakon 83. godine, naša je dužnost da kroz obrazovanje, istaživanja i kulturu sećanja ovog zločina sačuvamo istinu o svima onima koji su pali od mađarskih fašista u Bačkoj i Novom Sadu kako bismo obezbedili da žrtve nikada ne budu zaboravljene, a da pravda i čovečnost imaju poslednju reč.
