Jedan nužan teorijski uvod: najmanji problem Evrope — ili barem njenih trenutnih vladajućih elita — jeste to što ona ozbiljno pati od onoga što bismo mogli nazvati „sindromom imaginarnog američkog glasača“. Posmatrajući međunarodne odnose, koji se kreću po sasvim drugačijim pravilima od onih koja važe unutar domaće politike, pred sobom imamo države, zemlje i njihove spoljne politike. Iz strogo realistične perspektive međunarodnih odnosa, unutrašnje uređenje država posmatra se kao „crna kutija“: da li je riječ o liberalnim demokratijama, većinskim demokratijama, apsolutnim monarhijama, vojnim diktaturama ili nečem petom — sve to nema suštinski značaj ukoliko ovakve kategorije dobiju pretjeranu težinu u razmatranju međudržavnih odnosa. Jer time se zatamnjuje ključni vektor — onaj koji se tiče spoljne i međunarodne politike država, dakle njihovog ad extra ponašanja.
Osim, naravno, ako se još uvijek krećemo unutar istrošene liberalne teorije međunarodnih odnosa koja je polazila od uvjerenja da će se američki model liberalne demokratije proširiti cijelim svijetom u kontekstu sigurnosti „Kraja istorije“ — koji se i sam okončao s istekom unipolarnog trenutka SAD — istorijske „anomalije“, kako se izrazio državni sekretar SAD.
Ovo takođe znači da se fokus mora usmjeriti na države i njihove politike, a ne na pojedince kao da su dramski likovi u nekoj predstavi. No, avaj: „sindrom imaginarnog američkog glasača“ ogleda se upravo u tome što Evropljani doživljavaju svijet kao da su sami dio američkog političkog sistema — kao da glasaju u Viskonsinu ili Ajovi, i kao da njihove simpatije prema ovom ili onom američkom predsjedniku, ili političkoj partiji, imaju ikakvu težinu na međunarodnom planu. Izvjesni evropski lideri izgledaju kao da imaju lični problem s predsjednikom SAD Donaldom Trampom, kao da postoji neka alternativa ili drugačija američka spoljna politika na vidiku. A to nije tek greška u procjeni ili analizi — to je opasna zabluda sa suštinskim implikacijama i posljedicama.
Da rezimiramo: isto onako kako su politike Džoa Bajdena (i ranije Trampa, Obame itd.) bile jedine stvarno postojeće politike Sjedinjenih Država u vrijeme dok su oni bili predsjednici, tako su sada Trampove politike jedine stvarno postojeće politike SAD danas. To nisu politike ovog ili onog čovjeka — za sve praktične potrebe naroda koji žive s druge strane Atlantskog okeana, to su politike države koja se zove Sjedinjene Američke Države.
(Prethodni komentar ne treba pogrešno tumačiti kao ličnu naklonost ovog autora prema predsjedniku Trampu — onom istom koji je, hladnokrvno i u duhu rječničke definicije etničkog čišćenja, predložio politiku za Gazu iz Bijele kuće, kao poželjnu poziciju SAD, i koji je aktivno podržao ono što Međunarodni sud pravde danas razmatra kao izraelski genocid nad Palestincima — stav koji je, u konačnici, još pogubniji po globalnu stabilnost nego kompletna ukrajinska kriza.)
Ove stavke su ključne, a ne trivijalne. Isto važi i za evropski diskurs „putinocentrizma“ — opsesije ličnošću aktuelnog predsjednika Ruske Federacije, umjesto samom državom koja se zove Ruska Federacija, kao da je u pitanju nešto lično. Na sve ovo moglo bi se prigovoriti da je promjena između prethodne i sadašnje administracije u SAD ogromna i nagla — međutim: (i) posmatrano s distance, kontinuiteti ipak nadjačavaju diskontinuitete, i (ii) najveći diskontinuitet se u stvari temelji na jednoj jednostavnoj životnoj činjenici — da je u međuvremenu jedan veliki rat izgubljen, a ne dobijen.
Zvanični predstavnici države koja se zove Sjedinjene Američke Države u oblasti spoljne politike opisuju ovaj rat kao „posrednički rat između nuklearnih sila“, tj. SAD zajedno sa svojim NATO saveznicima i Ruskom Federacijom — prema riječima državnog sekretara SAD. (Činjenica da je ovaj rat već doveo do sedmocifrenog broja ukrajinskih žrtava, podjele same zemlje i odsustva bilo kakvog poraza Rusije ili promjene režima, kako je u početku bilo zacrtano, suptilno ukazuje na to da je ovo — gledano iz perspektive ishoda — bio rat protiv Ukrajine od strane svih ostalih učesnica, i da nijedna količina evropskog moralizatorstva neće izbrisati tu činjenicu.)
Ovo nije ništa novo, nije neka „trampovska zavjera“: Boris Džonson je ovu stvar tako već definisao, a sve izjave zvaničnika država članica NATO-a u duhu „u ratu smo s Rusijom“ u suštini predstavljaju prećutno priznanje toga stanja.
Prethodna američka administracija uporno je isticala i širila poruku da je ovo potpuno „ničim izazvan rat“ agresije, za čije dubinske uzroke SAD ne snose nikakvu odgovornost. Međutim, tok rata — a ne puka smjena administracija u SAD — odnosno sadašnja opasnost da se rat eskalira u nuklearni sukob između zaraćenih strana koje je naveo državni sekretar SAD, ukoliko se mirno ne riješi, dovela je do promjene u američkom narativu i tonu: došlo je do prećutnog, makar djelimičnog priznanja uloge SAD i NATO-a u korijenima ovog konflikta. Ono što najviši američki zvaničnici sada samo eliptično i indirektno priznaju, mnogo je eksplicitnije i detaljnije iznio profesor Džefri D. Saks sa Univerziteta Kolumbija (i savjetnik UN-a) u svom nedavnom govoru u Evropskom parlamentu 19. februara 2025.
Bezbrojni politički lideri postavili su kao cilj ovog rata „strateški poraz Rusije“: sada je više nego jasno da dalje insistiranje na tom cilju znači flert sa nuklearnim ratom koji bi doveo do uništenja civilizacije. I tako, mirovni pregovori između dvije nuklearne sile uključene u rat konačno su započeli. Između ostalog, to je već rezultiralo prvom rezolucijom Savjeta bezbjednosti UN o okončanju ovog rata od njegovog početka — u kojoj su Evropljani (Britanci i Francuzi) glasali uzdržano, dakle protiv ne-Evropljana (Amerikanaca, Rusa i Kineza), umjesto da se front podijelio na Zapadnjake protiv ne-Zapadnjaka. Kako da protumačimo uslove Ruske Federacije za takav mir? Da li Rusi žele da iz čistog zadovoljstva napadnu i osvoje Berlin, Pariz, Lamanš, Pikadili, servisnu stanicu Votford Gap i klub The Reform Club? (Prema intervjuu profesora Džona Miršajmera sa Univerziteta u Čikagu za Der Spiegel od 7. marta 2025, izgleda da on ne misli tako.)
Kao što sada izgleda da priznaju i najviši američki zvaničnici, ruski uslovi —osim onoga što je u međuvremenu osvojeno silom— bili su vrlo jasno navedeni u pregovaračkim dokumentima poslanim i objavljenim još u decembru 2021, prije rata u Ukrajini: jedan upućen SAD-u, drugi zemljama NATO-a, a glavna tema bila je nova (i objektivno odavno zakasnila) arhitektura zajedničke i nedjeljive bezbjednosti na evropskom kontinentu. Tada je stav SAD bio nepokolebljiv: „ne pregovaramo o ničem“. Trebalo je više od milion mrtvih na evropskom tlu da bismo se svi zajedno vratili upravo tamo gdje smo bili u decembru 2021 — za pregovarački sto, u pokušaju da se osmisli bezbjednosna arhitektura Evrope koja neće pogoršavati tenzije između nuklearnih sila na ovom kontinentu.
Vratili smo se na početak. Ali ima i više od toga: sada znamo i šta je već bilo dogovoreno između Ukrajine i Ruske Federacije tokom pregovora u Istanbulu u aprilu 2022 (pregled glavnih odredbi može se naći u posebnom dokumentu) — prije nego što su SAD i Velika Britanija odgovorile Ukrajinu od potpisivanja tog sporazuma.
Ali evropski lideri i dalje ne prihvataju realnost. Ono što i dalje proglašavaju jeste — suštinski — strateški poraz Ruske Federacije, iako takav poraz nigdje nije na vidiku, osim ako ne dođe do nuklearnog rata, što vrlo malo njih izgleda shvata. Pa ipak, jedan lider je to razumio — i, shodno tome, otišao korak dalje i upravo takav rat najavio. Predsjednik Francuske Emanuel Makron (tj. Francuska Republika — sjetimo se uvodnog dijela ovog teksta). U televizijskom predsjedničkom obraćanju 6. marta 2025, koje se s punim pravom može opisati kao potpuno bezobzirno, Makron je uvjerio svoju francusku i evropsku publiku da je „ruska prijetnja stalno prisutna“, da je „Rusija već pretvorila rat u Ukrajini u globalni sukob“, da se prijetnja pojačava na Istoku, i upitao: „Ko može da kaže da će Rusija stati na Ukrajini?“ — u trenutku kada sve neevropske države upravo to tvrde.
Za svakog ko posjeduje kartu evropskog potkontinenta i zrnce zdravog razuma, zbunjujuće je što francuski predsjednik objavljuje da je „Rusija postala prijetnja za Francusku“. Ishod trogodišnjeg rata s milionskim brojem žrtava — ono što bismo mogli nazvati „realno postojećom stvarnošću“ — ne djeluje da Francusku Republiku posebno zanima; njen predsjednik mirno tvrdi da „mir ne može nastati ako Rusija diktira uslove“. I evo nas ponovo: alternativa je pokušati nanošenje strateškog poraza Rusiji. To je u govoru Makrona kodifikovano kao: „mir će se vratiti u Evropu kada Rusija bude umirena“.
Naravno, postoji znatna vojna neravnoteža — da se blago izrazimo. Makron je pojasnio da će Francuska i EU „povećati svoje vojne izdatke“ (za novo naoružavanje koje, nema sumnje, zahtijeva mnogo, mnogo godina), ali je i sam svjestan da to neće biti dovoljno. Predsjednik Francuske govorio je o dijeljenju francuskih nuklearnih odvraćajućih kapaciteta sa evropskim saveznicima — što bi, primjera radi, rezultiralo indirektno nuklearno naoružanom Njemačkom. Jer ništa ne „viče“ mir glasnije od mogućnosti da estonska Kaja Kalas, visoka predstavnica EU za spoljnu i bezbjednosnu politiku, dobije teorijsko pravo glasa u korišćenju nuklearnog oružja — političarka poznata po izjavama kao što su: „nije loše pokušati rasparčati Rusiju na više manjih država“ i, parafrazirano, „ako Evropa ne može da porazi Rusiju, kako će onda poraziti Kinu?“
Kontekst Makronovom govoru dodala je i konferencija nekih evropskih lidera u Londonu nekoliko dana ranije, koju je organizovao britanski premijer Ser Kir Starmer, a na temu „koalicije voljnih“. Tamo je britanski premijer izjavio da je Velika Britanija „spremna da podrži [bezbjednosne garancije za Ukrajinu] sa vojskom na terenu i avionima u vazduhu“, ali uz ključnu ogradu: „ovaj napor mora imati snažnu američku podršku“ — tj. upravo onu podršku koju SAD nedvosmisleno odbijaju, jer bi, prema riječima samog američkog predsjednika, ona pokrenula Treći svjetski rat.
Uprkos sveukupnoj retorici, većina evropskih lidera izgleda shvata da, bez SAD, bezbjednosne garancije Evrope u vidu „čizama na terenu“ u Ukrajini nemaju realnu težinu — ili predstavljaju recept za katastrofu. Makron je možda težio tome da nuklearna komponenta dâ neku vrstu težine francuskom pozerstvu. Ali ovako istorijske i zvanične izjave, po svojoj prirodi, nisu bez posljedica: razgovori o nuklearnom oružju nisu rijaliti šou.
Istovremeno, Poljska nastoji da dobije pristup nuklearnom naoružanju i planira izgradnju vojske od pola miliona ljudi. Poljski premijer Donald Tusk obratio se parlamentu rečima da će, pored nastojanja da steknu pristup nuklearnom oružju, zemlja obezbijediti da svaki muškarac prođe vojnu obuku u sklopu nastojanja da se izgradi vojska od 500.000 ljudi „kako bi se suprotstavili prijetnji iz Rusije“: „Do kraja godine želimo imati model spreman tako da svaki punoljetni muškarac u Poljskoj bude obučen za rat.“ Tusk je takođe izjavio da će „Rusija biti bespomoćna pred ujedinjenom Evropom“.
Ima toga još: premijerka Danske Mete Frederiksen objašnjava zašto je — po njenom mišljenju — mir u Ukrajini opasniji od nastavka rata.
A na kraju, ali ne i manje značajno, Financial Times citira jednog nenavedenog „visokog istočneevropskog političara“ koji je na pitanje novinara odgovorio: „Zato neke naše zemlje pitaju: Zašto mi ne napadnemo Rusiju sada, umjesto što sjedimo i čekamo da ona napadne nas?“ Diplomatija, za razliku od rata, sastoji se u tome da se razgovara i pronalazi rješenje. Evropljani uporno odbijaju da razgovaraju s Rusima — diplomatija se u današnje vrijeme smatra „pro-Putinovskom“, dok je rat, izgleda, poželjnija opcija. A ipak, diplomatija je jedan od tri moguća načina na koji ratovi završavaju — ostala dva su totalna pobjeda i totalni poraz. Diplomatija takođe služi da spriječi (dalje) ratove. To je elementarna stvar.
Možda jedan način da se razumiju haotične, ratoborne izjave evropskih zvaničnika — u trenutku kada SAD i Rusija aktivno pregovaraju o miru — leži u dubokoj nespremnosti Evrope da shvati razmjere onoga što se dešava: realnosti rata u Ukrajini i njegove mobilizacije snaga za nekoliko redova veličine prevazilaze sve što je ijedan evropski lider vidio ili doživio nakon Drugog svjetskog rata. Moglo bi se tvrditi da broj poginulih i ranjenih u ukrajinskom ratu, ako uzmemo u obzir podatke koje su saopštili najviši američki zvaničnici, već brojčano prevazilazi ukupan broj pripadnika vojske u aktivnoj službi svih zemalja EU zajedno. Procesiranje te činjenice zahtijeva vrijeme — vrijeme koje, nažalost, ne postoji. Ljudi zaboravljaju da se oružje i vojska ne „isprintaju“ u 3D štampaču, i da se sredstva za naoružanje neminovno uzimaju od nečeg drugog.
Možda neki među evropskim elitama žele „sačuvati obraz“ nakon tri godine sasvim drugačijih političkih narativa; možda sve ovo doživljavaju kao medijsku i PR igru ili način da se održe na vlasti kod kuće — što bi značilo da se radi o opasno nedopustivom nivou sitne politike. A možda i proizvođači oružja previše uspješno lobiraju kod evropskih političara — i to je moguća dimenzija. Uostalom, „u ratu smo s Rusijom“, kako je (ne)zloglasnije izjavio grčki premijer.
Hipoteza o dubokoj nesposobnosti evropskog liderstva ne oslobađa ga odgovornosti za eskalaciju ratoborne retorike, a postoji mnogo scenarija u kojima bi stvari u ovakvom političkom ambijentu mogle poći u veoma lošem pravcu. Kako je jedan viralni post na mreži X to sažeto izrazio:
„Kao nijemac, samo želim da razjasnim stvar. Cijeli zapadni svijet želi da izgradimo ogromnu vojsku, prođemo kroz Poljsku i borimo se protiv Rusa ako bude potrebno. Samo ovo bilježim da ne bi bilo nesuglasica u budućnosti…“
Ipak, pitanje ostaje: kako smo dospjeli dovde?
KLJUČNE TAČKE:
„Sindrom imaginarnog američkog glasača“: Evropski lideri često doživljavaju globalnu politiku kao da su američki birači, nesposobni da se suoče s geopolitičkim realnostima izvan američke unutrašnje politike.
Rat u Ukrajini sve se više prepoznaje kao posrednički rat između SAD/NATO i Rusije, npr. od strane državnog sekretara SAD. Iako su u početku negirali bilo kakvu ulogu u izazivanju konflikta, američki zvaničnici sada prećutno priznaju umiješanost NATO-a u korijene rata. Evropsko rukovodstvo teško prilagođava svoj narativ.
Neuspjela strategija „strateškog poraza“ Rusije: Evropska retorika o porazu Rusije nije se ostvarila, dok je rizik od nuklearne eskalacije sve veći.
Uprkos dugotrajnom konfliktu, pregovori se vraćaju na iste bezbjednosne brige koje je Rusija iznijela 2021. godine, što ukazuje na godine nepotrebne destrukcije i stradanja.
Makronovi nuklearni komentari: Predsjednik Francuske predložio je dijeljenje nuklearnog odvraćanja unutar Evrope i zastao samo korak prije objave rata Ruskoj Federaciji.
Poljska nastoji dobiti pristup nuklearnom oružju i sprovesti masovnu vojnu obuku, dok Britanija i druge zemlje raspravljaju o direktnoj vojnoj intervenciji u Ukrajini — ali isključivo uz podršku SAD, koja je već odbijena.
Diplomatska paraliza: Evropski lideri odbijaju diplomatski dijalog s Rusijom, žigosavši pregovore kao „pro-Putinovske“, dok istovremeno pozivaju na nastavak rata.
Suočavanje s vojnom stvarnošću: Razmjere rata u Ukrajini nadmašile su vojnu spremnost Evrope, a broj žrtava premašuje ukupan broj vojnika u aktivnoj službi zemalja EU.
Porast vojne potrošnje i mobilizacijski napori troše resurse, uz mogući uticaj proizvođača oružja na političke odluke u Evropi.
U vrijeme kada SAD i Rusija pregovaraju o miru, ratoborni stav Evrope (uključujući uzdržanost Francuske i Velike Britanije u Savjetu bezbjednosti UN povodom rezolucije o miru koju podržavaju SAD, Kina i Rusija kao stalne članice) teško je objasniti — ali to ga ne čini ni manje opasnim ni manje neodgovornim. Širi se duh masovne zablude.
Dr Sotiris Mitraleksis je akademski direktor Centra mέta za postkapitalističku civilizaciju u Grčkoj, gostujući profesor na Institutu za pravoslavne hrišćanske studije u Kembridžu (IOCS Cambridge) i istraživač na Univerzitetu u Vinčesteru. Doktorirao je filozofiju na Slobodnom univerzitetu u Berlinu, političke nauke i međunarodne odnose na Univerzitetu Peloponeza, teologiju/religijske studije na Aristotelovom univerzitetu u Solunu, a diplomirao klasične nauke na Univerzitetu u Atini.
