Mauzolej na Lovćenu i Kapela sručena u njegovo podnožje simvolizuju današnju Crnu Goru. Vraćanje crkve Svetog Petra Cetinjskog na Lovćen u današnjoj Crnoj Gori svedeno je na ideološko i, posljedično, političko pitanje. A, u stvari, ono je civilizacijsko i, nadasve, duhovno.
U Drugom svjetskom ratu i odmah nakon njega ubijeno je 98 sveštenika Mitropolije crnogorsko-primorske, 44 odsto od ukupnog broja. Nekoliko njih ubili su Njemci i Italijani, a ostale, ogromnu većinu, komunisti, među njima, sredinom juna 1945. godine, i mitropolita Joanikija.
Sveti arhijerejski sabor SPC je 1947. godine na upražnjeni tron mitropolita crnogorsko-primorskog izabrao vikarnog episkopa moravičkog Arsenija Bradvarevića. Bilo je to vrijeme kada je upravu Mitropolijom de facto bilo preuzelo prokomunističko svešteničko udruženje, kada je Crkvi oduziman veliki dio movine, kada su sveštenici koji su ostali bez prihoda ili odlazili iz Crne Gore ili su se zapošljavali u državnim službama i preduzećima, kada je u crkve utjerivana stoka, kada se narod odbio od Crkve…
U takvoj atmosferi, 1951. godine, Vlada Narodne Republike Crne Gore je, povodom stogodišnjice njegove smrti – navodno – donijela odluku da na Lovćenu podigne mauzolej Njegošu, na mjestu postojeće crkve.
Predsjednik Vlade Blažo Jovanović, posredstvom tadašnjeg ambasadora u Vašingtonu Vladimira Popovića, Crnogorca, i uz izvjesnu asistenciju Milovana Đilasa (kako je kasnije posvjedočio Veselin Đuranović), stupio je u kontakt sa vajarom Ivanom Meštrovićem. On mu je 21. maja 1952. godine poslao pismo kojim mu je ponudio da izradi spomenik Njegošu. Napisao je da bi spomenik trebalo da odražava motive iz Njegoševe i narodne epike, a ne religiozno-crkvene elemente. U pismu od 8. juna 1952. godine, Meštrović je izrazio oduševljenje inicijativom i prihvatio ponudu.
Njemu je već jednom nuđen taj posao, još dvadesetih godina, u vrijeme kralja Aleksandra Karađorđevića, ali zbog snažnog otpora Srpske pravoslavne crkve, intelektualaca i javnih ličnosti, ali i političkih prilika do njegove realizacije nije došlo, nego je obnovljena Njegoševa kapela koju je 1916. godine topovnjačama sa brodova porušila austrijska vojska.
Da je Austrija iz Prvog svjetskog rata izašla kao pobjednica, na vrhu Lovćena kočoperio bi se spomenik caru Franju Josifu, kao simvol moći Carevine i nadmoći rimokatolicizma, kojem je ona bila zaštitnik, nad pravoslavljem. Beč i Zagreb uronili su u euforiju, ne zbog ratne pobjede nad Crnogorcima, nego zbog osvajanja Lovćena. Raspisan je konkurs za spomenik Franju Josifu. Između 17 prijavljenih umjetnika, odabrano je rješenje dubrovačkog vajara Marka Rašice.
U svom odgovoru Blažu Jovanoviću Meštrović je kazao: „Honorara ne bih tražio nikakva, osim kriške sira i pleće od ovna. Taj moj posao bio bi, kako Francuzi kažu, omaž pjesniku i narodu koji ga je rodio.“
Darko Hudelist u „Globusu“ 3. maja 2018. godine objavio je tekst „Bitka za Lovćen“ u kojem je naveo dio svog razgovora sa Matom Meštrovićem, Ivanovim sinom. Mato mu je rekao: „Kad sam pitao svog oca: ‘Zašto to radiš za Crnogorce’, rekao mi je: ‘Da im dignem nacionalnu samosvijest, da znaju da su oni Crnogorci, da imaju Njegoša kao simbol svoje prošlosti i nezavisnosti, odnosno samobitnosti…’“. Slično je Mato Meštrović u oktobru 2017. godine u emisiji „Živa istina“ na crnogorskoj državnoj televiziji rekao i Darku Šukoviću.
Crkva “vrbuje sveštenike“
Glavni odbor Narodnog fronta Crne Gore jula 1952. godine osnovao je Odbor za podizanje mauzoleja na Lovćenu.
Titogradska „Pobjeda“ je 1. septembra 1957. godine izvijestila: „Poslije dvodnevnog putovanja od Splita, gdje je u ateljeu vajara Andrije Krstulovića duže vremena oblikovana u jablaničkom granitu po koncepciji čuvenog umjetnika Meštrovića, Njegoševa statua, koja treba da bude postavljena u budućem mauzoleju na Lovćenu, najzad je prispjela na Cetinje. (…) Zapakovana statua smještena je u dvorište državnog muzeja, gdje će ostati do završetka radova na Njegoševom mauzoleju na Lovćenu.“
Dvije godine kasnije, na Cetinje su stigle i dvije ogromne karijatide, dvije zorne Meštrovićeve Crnogorke.
Projekat mauzoleja na Lovćenu uradio je zagrebački arhitekta Herold Bilinić.
U međuvremenu, u septembru 1956. godine Ivan Meštrović je u „Hrvatskoj reviji“ objavio veliki članak „Stepinac – duhovni heroj“. U julu i avgustu 1959. godine, iako je bio politički emigrant, hrvatski nacionalista i antikomunista, posjetio je Hrvatsku. Tom prilikom boravio je kod Tita na Brionima jednu sedmicu i posjetio je kardinala Alojzija Stepinca u njegovom rodnom Krašiću, gdje je živio u kućnom pritvoru po presudi za ratni zločin zbog saradnje sa ustaškom NDH. Ubrzo nakon što je Stepinac umro, 10. februar 1960. godine, Ivan Meštrović je, po tajnoj narudžbini kardinala Franje Šepera, napravio spomen-reljef za zagrebačku katedralu „Susret Stepinca s Kristom“.
Još potkraj Meštrovićevog života (umro je 16. januara 1962. godine) prvenstveno u srpskoj javnosti, otpočele su rasprave o rušenju Njegoševe kapele, koja je bila ucrtana i u grb Crne Gore, ali i o umjetničkim vrijednostima Meštrovićevog mauzoleja.
U julu 1964. godine Republički sekretarijat za prosvjetu, kulturu i nauku SR Crne Gore formirao je stručnu Komisiju za reorganizaciju Muzeja na Cetinju koja je 15. februara 1966. godine javno iznijela svoj predloga „da se na Lovćenu ne podiže Njegošev mauzolej prema projektu Ivana Meštrovića“. Predsjednik Komisije bio je istoričar umjetnosti, profesor Beogradskog univerziteta Lazar Trifunović. U Crnoj Gori je odmah postavljeno pitanje zašto svi članovi komisije nijesu bili ovdašnji i predlog Komisije je ignorisan.
Ulje na vatru dolio je mitropolit crnogorsko-primorski Danilo Dajković kada je u „Pobjedi“ od 7. aprila 1966. godine rekao da „SPC još ništa nije rekla o svemu ovome, a svakako da ima mnogo više prava da o tome govori nego mnogi koji nastoje da sruše lovćensku kapelu, jer se radi o jednom pravoslavnom, osvećenom hramu“ i da je „crkva za vladike, a mauzoleji za careve, kraljeve, predsjednike republika ili druga svjetovna lica“.
Mitropolit Danilo je poslao dopis svim sveštenicima da se izjasne o podizanju mauzoleja na Lovćenu, u stvari o rušenju crkve Svetog Petra Cetinjskog. Sa druge stane, vlast je vršila pritisak na sveštenike preko Vjerske komisije i Svešteničkog udruženja. Državna vlast je optužila crkvenu vlast da „vrbuje sveštenike“!
Ispostavilo se da ovaj posao nije moguće završiti iz budžetskih sredstava Republike, pa je pokrenuta „opštedruštvena akcija“. Inicijator ove akcije bila je Skupština opštine Cetinje na koju je početkom 1969. godine Izvršno vijeće Crne Gore prenijelo nadležnost nad gradnjom mauzoleja, sve sa dotadašnjom dokumentacijom. Prethodno je, 9. decembra 1968. godine, Skupština opštine Cetinje donijela odluku o preuzimanju obaveze Vlade NR Crne Gore iz 1952. godine o podizanju mauzoleja na Lovćenu.
Na ovoj sjednici Skupština opštine Cetinje donijela je definitivnu odluku o rušenju Njegoševe kapele na Lovćenu i izgradnji mauzoleja na njenom mjestu. Zavod za zaštitu spomenika kulture Crne Gore 28. februara iste godine donio je odluku o izmještanju Njegoševe kapele. Sve ovo urađeno je bez konsultacija sa Mitropolijom crnogorsko-primorskom.
Sveti arhijerejski sabor SPC 11. februara 1969. godine sa svog vanrednog zasijedanja izdao je saopštenje kojim je osporio odluku SO Cetinje o rušenju crkve Svetog Petra Cetinjskog i izgradnji mauzoleja na Lovćenu, a mitropolit Danilo Dajković je u časopisu „Pravoslavlje“, zvaničnom glasilu Srpske pravoslavne crkve, objavio tekst „Njegošu ne treba mauzolej“, u kojem je odluku o rušenju Njegoševe kapele uporedio sa objesnim činom italijanske vojske u Drugom svjetskom ratu, kada su na jednoj vojnoj vježbi topovskim hicem oštetili crkvu na Lovćenu.
Javno tužilaštvo Crne Gore 22. maja 1969. godine podnijelo je protiv mitropolita Danila predlog za pokretanje krivičnog postupka zbog „krivičnog djela zloupotrebe vjere i Crkve u političke svrhe“. Četiri dana ranije, ispred Cetinjskog manastira organizovane su protiv mitropolita Danila demonstracije, jedine u komunističkoj Crnoj Gori, u kojima su učestvovali partijski aktivisti, policajci u civilu, radnici nekoliko cetinjskih preduzeća i cetinjski gimnazijalci.
Fantomska odluka Vlade o gradnji mauzoleja
Na sjednici Skupštine opštine Cetinje koja je održana 7. jula 1969. godine osnovan je Odbor za podizanje Njegoševog mauzoleja na Lovćenu. Predsjednik Odbora bio je predsjednik Skupštine SR Crne Gore Veljko Milatović a članovi su bili zvučna jugoslovenska imena Brozovog režima, iz političkog, kulturnog i naučnog miljea.
Mitropolija crnogorsko-primorska je u maju 1970. godine pokrenula sudski postupak kod Ustavnog suda Jugoslavije protiv SR Crne Gore i Opštine Cetinje za ocjenu ustavnosti rušenja crkve na Lovćenu.
Ustavni sud se 8. jula 1970. godine proglasio nenadležnim i postupak je ustupio Ustavnom sudu SR Crne Gore. Predsjednik Ustavnog suda Jugoslavije bio je – Blažo Jovanović! Ustavni sud Crne Gore je u novembru 1970. godine odbacio tužbu Mitropolije crnogorsko-primorske sa obrazloženjem da Njegoševa kapela na Lovćenu nije njeno vlasnitvo i da ona nije hram nego nadgrobni spomenik i u isto vrijeme spomenik kulture.
U veoma dugačkom dopisu Ustavnom sudu Crne Gore, Skupština opštine Cetinje je zemljište na kojem je izgrađena Lovćenska crkva proglasila „bratstveničkim komunom Njeguša“ u kojem je svaki plemenik imao „jednako pravo na idealni dio“, a Mitropoliju crnogorsko-primorsku je proglasila za „Crnogorsku pravoslavnu crkvu koja se nalazi u neredovnom stanju“, koja „nema kanonski izabranog mitropolita, niti Svetog sinoda, te u njeno ime niko ne može pokretati bilo kakav spor“. Crkva na Lovćenu proglašena je „arhitektonskim, kulturno-istorijskim objektom“.
Advokat Nikola Radović, koji je zastupao Mitropoliju crnogorsko-primorsku u sporu protiv Države u vezi rušenja Lovćenske crkve u jednom intervjuu rekao je da odluku Vlade o gradnji mauzoleja na mjestu gdje je bila crkva na Lovćenu iz 1952. godine nikada nije vidio, niti je ona ikada dostavljena sudu, na čemu je odbrana insistirala, a nikada nije ni objavljena u „Službenom listu Crne Gore“. „Pitanje je da li ta odluka uopšte postoji u pismenoj formi“, sumnjao je on.
Od polovine 1969. godine u javnosti se razbuktala rasprava o rušenju Njegoševe kapele i gradnji mauzoleja, posebno u beogradskim „Književnim novinama“. Iz nje je nastao tematski broj časopisa „Umetnost“, u stvari dvobroj 27/28, juli-decembar 1971, godine. Glavni urednik časopisa bio je Lazar Trifunović, a priređivači Dejan Medaković i Živorad Stojković. Časopis je ubrzo zabranjen. Njegovo fototipsko izdanje objavljeno je 1989. godine pod naslovom „Sumrak Lovćena“, po slici Petra Lubarde.
U to vrijeme borba za odbranu Njegoševe kapele prenijela se i van granica Jugoslavije. Zahvaljujući književniku Komnenu Bećiroviću, Pariz je početkom sedamdesetih godina postao svjetska prestonica za odbranu Lovćena od nasrtaja komunističkog režima.
Paralelno sa ovim raspravama, početkom maja 1970. godine, predsjednik Vlade SR Hrvatske Dragutin Haramija, jedan od najistaknutijih protagonista Hrvatskog proljeća, primio je predstavnike Odbora za izgradnju Njegoševog mauzoleja na Lovćenu, na čelu sa predsjednikom Veljkom Milatovićem, koji su došli da zatraže novčanu pomoć od Izvršnog vijeća Sabora Hrvatske. Potom je delegacija Cetinja, 14. maja 1971. godine, posjetila centralu Matice hrvatske u Zagrebu, pored drugog, takođe zbog traženja novca za izgradnju mauzoleja na Lovćenu.
Naredne godine, 3. novembra 1971, Skupština opštine Cetinje donijela je odluku o „dislokaciji Kapelice sa Lovćenskog jezerskog vrha, podignute 1925. godine“. Gradnja mauzoleja, oko crkve, već je uveliko bila počela.
Dva strašna Simvola
Crkva Svetog Petra Cetinjskog na vrhu Lovćena srušena je u ljeto 1972. godine, kada je oko nje već bio izgrađen dio mauzoleja. Tesanik spoljašnjeg zida snijet je na Ivanova Korita gdje je i sada u gomili. Unutrašnji zid bačen je niz Lovćen, zajedno sa kamenjem kojim je bio ispunjen prostor između dva zida.
Nakon što su temeljno premjerene, izmjerena im dužina, kubikaža lobanje…, Njegoševe kosti su unijete u betonsku grobnicu prekrivenu mermernom pločom, ne u crkvi u kojoj ga je Crkva čiji je episkop bio, zajedno sa crnogorskim narodom, po njegovom zavjetu, sahranila, nego u imitaciji groba prethrišćanskog, paganskog vladara maloazijske oblasti Karije Mauzola. Mauzolej je svečano otvoren 28. jula 1974. godine.
Ostalo je upamćeno da je musliman iz Bistrice kod Bijelog Polja Iso Mahmutović odbio da ruši crkvu i da se Rade Radoman, direktor cetinjskog građevinskog preduzeća „Gradnja“ kojem je bilo povjereno rušenje Njegoševe kapele, nekoliko godina kasnije, zajedno sa sinom udavio u Skadarskom jezeru.
Rušenje Lovćenske crkve bilo je vandalizam ideološki bogoborno determinisanog totalitarnog društvenog uređenja pod režimom Josipa Broza. Otpor rušenju Njegoševe kapele pratio je otpor izgradnji mauzoleja na vrhu Lovćena, da bi se slili u jedinstveni.
Upravo na tragici Lovćena pokazalo se koliko dubok jaz je taj režim raskopao u srpskom nacionalnom biću u Crnoj Gori. Mauzolej na Lovćenu i Kapela sručena u njegovo podnožje simvolizuju današnju Crnu Goru. Vraćanje crkve Svetog Petra Cetinjskog na Lovćen u današnjoj Crnoj Gori svedeno je na ideološko i, posljedično, političko pitanje. A, u stvari, ono je civilizacijsko i, nadasve, duhovno.
Lovćenska crkva se danas, kao simvol mjere Čovjeka u ovom i budućem životu, zgučena u gomilu sopstvenog kamena, podvizava na Ivanovim Koritima, dok mauzolej na vrhu Lovćena, na njenom mjestu, demonstrira novopaganštinu ovoga svijeta. Mauzolej i Kapela su „dva strašna simvola“.
Simvoli nijesu tek puka obilježja pripadnosti ili naklonosti ideološkim, kulturološkim i drugim obrascima. Oni su artefakti, ljudske tvorevine ukorijenjene u duhovnim sferama života, nalik bradavicama na koži čiji korijeni duboko sežu u tijelo. Simvoli koje usvajamo po od Boga nam darovanoj slobodi determinišu naše duhovno biće. Dušom već u ovom životu uranjamo u duhovni život svojom voljom se priklanjajući simvolima: petokraki, kukastom krstu, ili pak Časnom krstu i njegovim replikama. Ili, mauzoleju na Lovćenu ili Njegoševoj kapeli.
Da li je to na Lovćenu porušena jedna građevina da bi na njeno mjesti bila izgrađena druga? Ne, na Lovćenu se dogodio biblijski sukob bogoborstva protiv bogoljupstva, antihrišćanske protiv hrišćanske civilizacije.
„Kapela i mauzolej ne mogu zajedno“, napisao je Komnen Bećirović u jednom saopštenju „Pokretačkog odbora za povratak Kapele na Lovćen“ 1990. godine. To je bio stav i mitropolita Amfilohija. Međutim, sjedeći na Cetinjskom tronu kao na žeravici, kasnije je prihvatio stav onih koji su, racionalno razmišljajući, smatrali da crkvu Svetog Petra Cetinjskog treba izgraditi pored mauzoleja, da je jedino tako moguće vratiti je na Lovćen u dogledno vrijeme. Čak je i išao na Lovćen da vidi da li je to fizički moguće i uvjerio se da jeste.
Samo onome ko površno sagledava smisao rušenja Njegoševe kapele i podizanja Njegoševog mauzoleja na njenom mjestu bilo bi iznenađenje da Država u svojoj servilnosti novopaganštini Zapada ponudi Mitropoliji crnogorsko-primorskoj da vrati Njegoševu kapelu na Lovćen pored mauzoleja. Bilo bi to sasvim u duhu nju ejdža. Prema svjedočenju sveštenika Momčila Krivokapića, crnogorske vlasti su već jednom, ubrzo po rušenju Kapele, to ponudile Crkvi ali ona nije prihvatila.
Crkva Svetog Petra Cetinjskog, Njegoševa kapela, zgučena i skrušena na Ivanovim Koritima, svoje vaskrsenje treba da čeka kao pravoslavni Zid plača, suzama na „rijekama vavilonskim“ neprestano vraćana na vrh Lovćena kao u Jerusalim.
Lovćenska crkva je sudbinsko pitanje duhovnog opstanka Crne Gore. To je i te kako dobro razumio mitropolit Amfilohije; to i te kako dobro razumije i mitropolit Joanikije.
