Kamen temeljac za Narodno pozorište u Beogradu postavljen je 18. jula 1868. godine. Najveće zasluge za njegovo osnivanje pripisuju se knezu Mihailu Obrenoviću. On je uložio i svoja lična novčana sredstva u razvoj i izgradnju ove značajne kulturne institucije. Njegov primer sledili su i najugledniji predstavnici srpskog i beogradskog građanstva.
Prva zgrada Narodnog pozorišta, sagrađena je 1869. godine, na incijativu kneza Mihaila Obrenovića za potrebe tek osnovanog nacionalnog pozorišta koje je predstave izvodilo u neadekvatnim prostorima po Beogradu. Danas je ona nepokretno kulturno dobro i spomenik je kulture od velikog značaja. Za projektovanje zgrade bio je zadužen arhitekta Aleksandar Bugarski, a podignuta je na ruševinama nekadašnje Stambol-kapije. U Austrougarskom bombarodvanju Beograda 1914. godine, došlo je do značajnijih oštećenja na zgradi.
Posle Prvog svetskog rata usledila je rekonstrukcija zgrade Narodnog pozorišta, koja je dovršena 1922. godine, prema projektima arhitekte Josipa Bukovca. Sledeći rat je doneo nove neprilike za Pozorište, kada je u nemačkom bombardovanju 6. aprila 1941. godine došlo do velikih oštećenja zgrade i Velike sale. Tek prilikom temeljne rekonstrukcije zgrade od 1986. do 1989. u potpunosti su otklonjena ova oštećenja.
Pozorišni trg
Nimalo neočekivano, trg ispred zgrade nazvan je Pozorišni trg, i vremenom preuzimajući značaj od nekadašnje Velike pijace, a danas Studentskog trga, postao sinonim za glavni beogradski trga i glavno okupljalište stanovnika. Narodno pozorište zamišljeno je i realizovano kao reprezentativna građevina, što je njen autor i uspeo.
Opšti izgled zdanja, kao i horizontalna i vertikalna podela fasada, odabir građevinskih i dekorativnih elemenata, upućivao je na to da je arhitekta inspiraciju našao u čuvenom milanskom pozorištu La Skala, koje je sagrađeno dve decenije ranije. Posebna pažnja posvećena je izgledu fasade orijentisane prema trgu. U prizemlju se isticao trem, iznad kojeg je, u visini prvog sprata, nalazi čuvena terasa sa dekorativnom ogradom.
Prva predstava
Prema projektu arhitekte Aleksandra Bugarskog zgrada je završena 1869. godine, a 30. oktobra iste godine izvedena je i prva predstava „Posmrtna slava kneza Mihaila“ koju je za tu priliku napisao Đorđe Maletić. U toj predstavi u ulozi kneza Mihaila je bio Ducman, učitelj jahanja u Vojnoj akademiji.
Enterijer Narodnog pozorišta
Italijanski uticaj se ogleda i u rešenju enterijera zdanja pozorišta, pri čemu je posebna pažnja posvećena uređenju i udobnost gledališta. Kraljevska loža bila je ukrašena raskošnim draperijama, krunom i posebno naručenim prestolom izrađenim u bečkim umetničkim radionicama. U ložama i na tavanici posebno se ističu bogati pozlaćeni gipsani ukrasi, dok je u ranijim vremenima, svečanoj atmosferi samog gledališta doprinosila svetlost „lustera sa stotinu sveća“. Za slikane scenske zavese bili su angažovani najveći domaći umetnici, tako da je i sama pozornica bila pokretna umetnička galerija. Pre elektrifikacije je za osvetljenje pozornice i čitavog pozorišta izgrađena posebna gasna stanica. U narednim godinama i decenijama, enterijer pozorišta je doživljavao stalne prepravke i sređivanje kako bi se doradila njegova lepota.
Narodno pozorište danas
Narodno pozorište u Beogradu se danas nalazi na trgu koji nosi novo ime – Trg republike, na samom uglu Vasine i Francuske ulice. Obuhvata umetničke jedinice Opere, Baleta i Drame, a predstave se odigravaju na Velikoj sceni i Sceni „Raša Plaović“.
Danas, Narodno pozorište predstavlja jednu od najvažnijih kulturnih institucija i čuvara tradicije Srbije. Sama zgrada predstavlja modernistički spoj starog i novog u arhitekturi, a uz veliki napor upravnika i osoblja, danas je i u tehničkom smislu jednu od najsavremenijih opremljenih pozorišnih kuća u svetu.
