U BiH postoje različiti doživljaji prošlosti, a jedan od primjera koliko su oni snažno ukorijenjeni jeste drugačiji odnos Srba i Bošnjaka prema 1. martu. Treba imati u vidu da su Muslimani/Bošnjaci u posljednju deceniju XX vijeka ušli sa težnjom da zaokruže posljednju fazu u kreiranju svog identiteta, koji se do tada oslanjao isključivo na vjersku kompopnentu. U tom periodu oni su težili da uspostave odgovarajuće istorijske slike, simbole, rituale, pa i određene datume, koji su trebali da potkrijepe transformisanje vjerske zajednice u naciju. Jedan od njih je 1. mart.
Stoga, ne čudi što je Alija Izetbegović 6. marta 1995. godine požurio da donese „Ukaz o proglašenju zakona o proglašenju 1. marta Danom nezavisnosti Republike Bosne i Hercegovine“. Čini se da je i tada bilo jasno da praznovanje pomenutog datuma neće postati praksa na cijeloj teritoriji BiH jer je on za Srbe simbolizovao nešto sasvim suprotno.
Srbi su pamtili da je tog 1. marta 1992. godine jedna srpska svadba i zastava zasmetala pripadnicima paravojne formacije Patriotska liga, za koju je bilo poznato da je tada kontrolisana od strane najvišeg rukovodstva SDA. Oni su najprije provocirali svatove, da bi odmah potom otvorili vatru prilikom čega je ubijen srpski stari svat Nikola Gardović. Iako je ovaj događaj ostavio teško istorijsko nasljeđe za srpski narod moglo bi se reći da je on bio rezultat već postojećih procesa, te uslovno rečeno, njihov posljednji čin. Riječ je o događajima koji su trebali da dovedu do razbijanja SFRJ, naročito u periodu kada se atmosfera rata prelivala iz Hrvatske u BiH. O tome svjedoče sve intezivnija težnja muslimanskih i hrvatskih političkih predstavnika za preuzimanje primata u donošenju odluka o svim važnijim političkim pitanjima.
Sjednica skupštine SR BiH
U tom kontekstu treba pomenuti sjednicu Skupštine SR BiH, od 14 – 15. oktobar 1991. godine, kada je postalo jasno u kom pravcu se kretala politika koalicije koju su sačinjavali poslanici iz redova SDA i HDZ BiH. Na pomenutom zasijedanju oni su usvojili „Rezoluciju o suvrenosti Bosne i Hercegovine“, „Memorandum“ („Pismo o namjerama“) i „Platformu o položaju Bosne i Hercegovine u budućem ustrojstvu jugoslovenske zajednice“, kojima je BiH definisana kao „suverena pravna država“. Sve je to učinjeno mimo volje i i bez učešća srpskih poslanika, jer je predsjednik Skupštine SR BiH Momčilo Krajišnik, prije ovog nelegalnog čina, proglasio sjednicu zatvorenom, te su Srbi napustili skupštinsku salu, ne sluteći da će ostali poslanici nastaviti sa zasijedanjem.
U cilju ostvarivanja namjera sa pomenutog zasijedanja, Skupština SR BiH, ponovo bez učešća srpskih poslanika, donijela je 25. januara 1992. „Odluku o raspisivanju republičkog referenduma za utvrđivanje statusa Bosne i Hercegovine“. U skladu sa ovom odlukom referendum je trebao biti održan 29. februara i 1. marta 1992. Interesantna je činjenica da je istog datuma Skupština donijela „Odluku o povlačenju predstavnika SR BiH iz svih saveznih državnih organa i organizacija“, ne čekajući rezulate samog referenduma, koji im očigledno nisu bili ni potrebni da bi ostvarili svoje namjere.
Imajući pomenuto u vidu, potpuno je bila opravdana odluka srpskog naroda da ne učestvuje na referendumu. Zapravo, svi prethodni događaji ukazivali su na činjenicu da njihove odluke i stavovi, vezani za sudbinu BiH, neće biti prihvaćeni, ukoliko ne budu u skladu sa muslimanskim i hrvatskim težnjama.
Dva razloga
Dakle, 1. mart za srpski narod nikada ne može biti praznik iz dva više nego jasna razloga. Prvi je događaj sa Baščaršije, kao i odnos vlasti u Sarajevu prema istom, pri čemu je pokazana inerntnost da se kazni izvršilac Ramiz Delalić Ćelo. Zapravo, ne samo da nije odgovarao za ubistvo Gardovića, već je kasnije postao regularni pripadnik tzv. AR BiH, dobivši čin brigadira. Uz to, od tog dana zločini nad Srbima su se ređali, pri čemu se nije pravila razlika između starosti ili pola žrtava, o čemu najbolje svjedoči primjer ubistva porodice Ristović u julu 1992. godine u Novom Sarajevu.
Treba napomenuti da je upravo od 1. marta 1992. godine veliki broj srpskih civila odvođen u logore gdje je na najbrutalniji način mučen i zlostavljan. Sljedeći događaj na osnovu kog pamte ovaj datum je održavanje drugog dana nelgitimnog referenduma, čiji rezultati su prihvaćeni, iako je srpski narod odlučio da se ne izjašnjava. Zapravo su oba pomenuta događaja materijalizovala atmosferu u kojoj je bilo poželjno isključiti Srbe iz političkog i javnog života. Sve to zajedno im je pokazalo da bi u budućem periodu bili trenirani, u najmanju ruku, kao građani drugog reda, što i jeste ostala jedna od glavnih karakteristika Sarajeva prema Srbima.
Ukoliko imamo u vidu da su praznici odraz društvene stvarnosti jer oslikavaju i determinišu odnose u određenoj zajednici, onda možemo reći da je od izuzetnog značaja na koje događaje iz prošlosti se oni odnose i šta simbolišu. U konkretnom slučaju ovaj datum za Srbe simbolizuje pokušaj njihovog isključivanja u procesu odlučivanja o svim bitnim političkim i ostalim pitanjima, ali i pucanj u starog svata kao uvod u Odbrambeno – otadžbinski rat, pa se postavlja pitanje da li oni koji ga slave nemaju osjećaj za pouku iz prošlosti ili svjesno ne žele da je prihvate.
Msr Milena Mihaljević za Kompasinfo
