Na 36. kilometru puta Zavidovići – Olovo nalazi se srednjovekovni manastir Vozuća. Smešten je na nevelikom proplanku, pored srednjovekovnog puta – Druma, na 5. kilometru leve obale rečice Vozućice, među planinskim kosama Stolovaš Kućerine.
Nastanak manastira Vozuća
Nema nikakvih neposrednih podataka o vremenu gradnje i ktitoru manastira Vozuća, koji se u dosad poznatim istorijskim spisima prvi put pominje tek 1617. godine. Naime, te godine je kaluđer Petar iz Hrama sv. Nikole – Vozuća prepisao knjigu sv. Jovana Sholastika “Lestvica” koju je doneo iz manastira Papraća. Stari pomen manastira Vozuća je u Molitveniku koga je pisao 1628. “Zaharije od Vozuće” koji se nalazi u karlovačkoj Patrijaršijskoj biblioteci, zatim u pomeniku manastira Rača, zapisana su tokom 17. veka imena kaluđera iz Bosne među kojima su i kaluđeri iz manastira Vozuća. U Kruševskom (Dobrunskom) pomeniku iz 15. veka pominjao se na 21 listu jeromonah Vasilije iz Vozuće.
Ovaj podatak ukazuje na znatno veću starost manastira Vozuće u odnosu na prvi pomen iz 1617. godine. U šematizmu Dabro-bosanske arhidijeceze se kaže za manastir Vozuća “i on je delo nekog vladaoca srpskog”. I u ovdašnjem narodu ostalo je usmeno predanje da je manastir Vozuća sa kalućerskim ćelijama i konakom izgrađen u doba Nemanjića.
Posle 1628. godine nema pouzdanog pomena o manastiru Vozuća sve do prve polovine 18. veka. U anonimnom izveštaju oko 1716 – 1718. godine, koji je pisao odlično obavešteni austrijski uhoda, pominju se tri planine: “Gostovic, Voszutja und Osren”. Kaže se da se na vrhovima prvih dveju nalaze i istoimeni manastiri i da se reke zovu isto kao i planine, a i da na Ozrenu ima manastir. Od tada se manastir, sve do obnove, više ne pominje.
Zemlja i vinogradi
Prema predanju, u Vozućoj je živeo znatan broj kaluđera i manastir je imao mnogo zemlje. Tu manstirsku zemlju su sačinjavala sela: Vozuća, Mičijevići Vukovine i Osječani. Da je u manastiru bilo zaista mnogo kaluđera, u to ne treba sumnjati, jer najbolji su dokaz zidine brojnih ćelija i zgrada oko manastirske crkve.
Usmeno predanje tvrdi da su se pored vršenja službe Božije i prepisivačke delatnosti, vozućki kaluđeri bavili i uzgojem stoke. Na Senokosima, oko pola sata hoda od manastira prema jugu, držali su stoku i odatle mleko na “točkovi” (oluke) spuštali do manastira. Toponimi Vinorgadišta kod manastira, Vinogradina iznad Kalajiša, vozućkog zaseoka, i Čokot ukazuju i na postojanje manastirskih vinograda.
Zla vremena
Kraj 17. veka za manastir Vozuću, kao i za ostale manastire u severnoj Bosni, predstavlja nastanak zlih i tamnih vremena. Naime, kraj 17. veka označen je astro-turskim ratom, kada je zavladala opšta i imovinska nesigurnost hrišćana. Vozućki kaluđeri i narod odlučili su da izbegnu pred zlom i krenu u seobu. Vrlo je verovatno da su kaluđeri napustili Vozuću oko 1690. godine, jer je hrišćanski svet te godine mnogo stradao od Turaka i gladi. Kaluđeri iz Vozuće su se sklonili u manastir Hopovo. Brojna su predanja o tom periodu; da su kaluđeri prosuli toliko vina da je Vozućica potekla krvava, o zakopanom zlatnom razboju i kacama zlata, novcu i knjigama negde u Stolovašu i dr. Manastir Vozuća je opustio, a najveći deo naroda izbegao je u Slavoniju, a znatan deo i u Posavinu, oko Obudovca. Verovatno da je nešto naroda i ostalo.
Ovoj pretpostavci ide u prilog podatak da je već sledeće godine Pravoslavna crkvena opština u Sarajevu uputila sveštenika Milića u Vozuću. Toponimi koji su vezani za kaluđere i njihovu delatnost održali su se i do danas, a to ne bi bilo moguće da je celokupno pravoslavno stanovništvo izbeglo pred turskim zulumom. Činjenica je da je došlo do velikih promena u strukturi stanovništva. Na opustele prostore najviše je doseljeno muslimanskog življa iz nekih tuzlanskih sela. Nekad pravoslavna manastirska sela Vukovine i Osječani postala su muslimanska.
Obnova
Kako su posle sveštenika Milića mnogi sveštenici dolazili na duže ili kraće vreme da se staraju o manastirskim ruševinama, tako su i neka mesta prozvana po njima. U blizini manastira je Popovo Ječmište i Popova Luka. Manastirska crkva bila je u ruševnom stanju sve do 1856. godine, kada počinje obnova. Crkvu je obnovilo stanovništvo Vozuće, Vukovine, Hrga, Mičijevića i Svinjašnice. Pokretači obnove bili su prota Serafim Marković i pop Jefto Popović. Narod je dao radnu snagu i 50.000 groša. Građenje je trajalo od 1856. do 1859. godine. Glavni graditelj je bio Josif Joso Maksimović iz Bukovice na Ozrenu, koji će 1879. godine obnoviti i manastirsku crkvu u Liplju.
Manastir sv. Nikole u Vozući posle obnove prelazi u mirsku crkvu posvećenu sv. Trojici, koju je osvetio episkop Visarion 1865. godine. Crkva je 1894. dobila i zvonik, a na temeljima kaluđerskih ćelija izgrađena je dvospratna škola.
Kada je crkva obnovljena, podignuto je i nekoliko koliba uz nju. Svaki rod iz parohija koje su pripadale crkvi podigao je takvu kolibu za potrebe svojih članova kada dođu u crkvu. Masovnija okupljanja bila su uoči Vaskrsa, Velike i Male Gospojine, kao i za Sabor i na Duhove.
U poslednjem ratu manastirska crkva je stradala. Manastir je ostao bez krova, i usled ratnih dejstva atmosferilija urušio se svod priprate i deo zapadnog zida. Unutrašnjost je devastirana, a na samom kubetu nalazile su se dve neaktivirane tromblonske mine. Mitropolija dabrobosanska na čelu sa mitroplitom Nikolajem i sveštenstvom ulaže ogromne napore da sve ovo duhovno, kulturno-istorijsko dobro zaštiti u pravnom i svakom drugom pogledu, i što pre revitalizuje kako ne bi doživelo sudbinu manastira Gostvić.
