Toplica je reka u Srbiji i najveća leva pritoka Južne Morave. Nastaje na istočnim obroncima Kopaonika, ispod Pančićevog vrha, spajanjem Blaževačke i Đerekarske reke i teče sve do Doljevca, gde se uliva u Južnu Moravu.
Smatra se da je oblast Toplice bila naseljena još u praistoriji, a u srednjem veku ovaj kraj je bio važan zbog manastira i središta kulturnog i duhovnog života. To su manastir Svetog Nikole,
Crkva svete Trojice, Manastir Presvete Bogorodice, Crkva Preobraženja u Prolom banji, Crkva sv. Mine u Štavi, Kasnoantička bazilika, Crkva sv. Đorđa itd.
Toplica je reka koja teče uzbrdo
Dužina toka Toplice je 136 kilometara, a najzanimljivija je po tome što, obilazeći brdo Hisar na ulazu u Prokuplje, jednim delom svog toka teče uzbrdo. Ova retka pojava naziva se epigenija, a Toplica je jedina reka u Evropi, koja poseduje ovakav deo toka.
Epigenija je uvrštena u turističku ponudu grada Prokuplja, ali je za sada ovaj deo reke i dalje veoma teško pristupačan svim posetiocima.
Kako je nastala Toplica i epigenija
Nakon povlačenja nekadašnjeg Panonskog mora, čiji je jedan zaliv zašao duboko između planina Jastrepca i Pasjače, ostalo je između ovih planina njegovo zaravnjeno dno. Po takvom zemljištu, sastavljenom od vodoravnih slojeva gline, lapora i žućkaste ilovače, potekla je Toplica pre oko 600.000 godina.
Usecanje je započela veoma brzo u nekadašnje morsko dno, sve dok nije dosegla do tvrđih stena, kristalastih škriljaca Pasjače, kada je usecanje znatno usporeno. Nakon nekoliko stotina hiljada godina, voda je sprala i odnela najveći deo nekadašnjeg mora između Vršnika i ogranka Pasjače.
Toplica se usekla u više zemljište sastavljeno od čvrstih stena, dok je prema severu ostalo niže i mekše zemljište, što je anomalija poznata kao epigenija.
Tok Toplice
Tok Toplice predstavlja kompozitnu dolinu, koju čine naizmenično smenjivanje klisura i kotlina. Toplica svoj tok, dugačak 136 kilometara, započinje na istočnoj strani Kopaonika, ispod Pančićevog vrha.
U gornjem toku, do iznad Kuršumlije, dužinom od oko 50 kilometara teče uskom i dubokom dolinom, pa se nekada ovaj kraj zvao „Toplica Tijesna“. U ovom delu, Toplica je široka do 15 metara, a duboka maksimalno 1 metar.
Protiče i kroz Topličku kotlinu
Nizvodno od Kuršumlije, protiče kroz uzanu i do 500 metara duboku Topličku kotlinu. Dolina je širine 20 metara sa maksimalnom dubinom od 1,5 metara.
Nekada se ovaj deo nazivao „Toplica Ravna“. Kod Prokuplja teče kratkim sužavanjem, a zatim ulazi u ravnicu Dobriča i do ušća ima izgled ravničarske reke sa izrazito vijugavim tokom. U ovom delu toka širina se povećava na 25-35 metara i dubina je nešto veća.
Toplica svoj tok završava kod naselja Doljevac, gde se uliva u Južnu Moravu i predstavlja njenu najveću levu pritoku.
Riblji fond Toplice
Toplica poseduje veliku raznovrsnost ribljeg fonda, ali je poslednjih nekoliko godina opstanak biljnog i životinjskog sveta u njoj veoma ugrožen, zbog negativnog vodostaja reke. U Toplici žive autohtone vrste riba kao što su: skobalj, mrena, belica, a ima i klena i soma. Nizak vodostaj nepovoljno utiče ne samo na riblji fond, već i na sav živi svet u reci.
Sliv reke Toplice
Sliv Toplice zahvata površinu od 10.280 kilometara kvadratnih. Prosečan protok vode na ušću iznosi 102 m³/s, i varira tokom godine. Toplica izvire na nadmorskoj visini od oko 2000 metara i temperatura vode na izvoru iznosi 7 stepeni. Najveća pritoka Toplice je reka Kosanica. Toplica pripada crnomorskom slivu.
Toplica u kulturi i predanju
Još jedan zanimljiv podatak je da je reka Toplica dobila ime po toplim izvorima koji se nalaze u njenom gornjem toku, u blizini Kuršumlije. Ovi topli izvori korišćeni su još od vremena Rimljana, a kasnije i u vreme Nemanjića, kada su bili deo čuvenog kompleksa banja. Kuršumlijska banja i danas predstavlja značajno turističko mesto.
Pored toga, Toplica i njena dolina odigrale su važnu ulogu u srpskoj istoriji. Posebno je značajna tokom Topličkog ustanka u Prvom svetskom ratu, kada je ovaj kraj bio poprište velikih borbi za oslobođenje od okupacije.
Turistički potencijal i izazovi
S obzirom na prirodne lepote, bogat riblji fond, zanimljive geološke i hidrološke pojave i istoriju, Toplica poseduje veliki potencijal za razvoj ekoturizma.
Međutim, izazovi kao što su nizak vodostaj i zagađenost reke zahtevaju veću pažnju i očuvanje, kako bi i naredne generacije mogle da uživaju u njenim prirodnim bogatstvima.
