Ivan Đaja (1884–1957) bio je jedna od najistaknutijih ličnosti srpske nauke u 20. veku, koji je svojim doprinosima u oblasti fiziologije stekao međunarodni ugled.
Rođen je 21. jula 1884. godine u Le Avru, u Francuskoj, u porodici mornaričkog kapetana Božidara Đaje, poreklom iz Dubrovnika, i Francuskinje Delfine. Kada je Ivan imao šest godina, porodica se vratila u Srbiju, gde je Ivan završio osnovnu školu i Prvu beogradsku gimnaziju.
Studije u Francuskoj i rani naučni radovi
Nakon školovanja u Srbiji, Ivan Đaja je otišao u Francusku, gde je pohađao čuveni Licej Kornel u Roanu, a potom započeo studije prirodnih nauka na Sorboni u Parizu.
Tu je stekao široko obrazovanje, što mu je omogućilo da razvije interesovanja za fiziologiju i biologiju. Već u mladosti, Ivan je pokazivao izuzetan naučni talenat; 1906. godine, sa samo 22 godine, objavio je prvi naučni rad u saradnji sa dvojicom kolega.
Doktorsku disertaciju, pod nazivom „Studija o enzimima glikozida i ugljenih hidrata kod mekušaca i rakova“, odbranio je 1909. godine na Sorboni, čime je postao jedan od prvih Srba sa doktorskom titulom iz oblasti prirodnih nauka u inostranstvu. Ovaj rad je postavio temelje za njegov kasniji naučni doprinos u oblasti fiziologije.
Povratak u Srbiju i implementacija fiziološke nauke
Po povratku u Srbiju 1910. godine, Đaja je na poziv akademika Živojina Đorđevića postao asistent na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, gde je predavao fiziologiju.
On je bio pionir fiziološke nauke u Srbiji — osnovao je prvu Katedru za fiziologiju i organizovao prvi Institut za fiziologiju u zemlji, čime je postavio temelje za modernu fiziološku nauku na Balkanu.
Tokom Prvog svetskog rata, ovaj naučnik je nastavio svoj naučno-istraživački rad, iako su ratne okolnosti značajno otežale akademsku delatnost.
Posle rata, nastavio je predavanja na Univerzitetu u Beogradu i postao redovni profesor fiziologije i fiziološke hemije 1921. godine. U tom periodu, Đaja je objavio mnoge radove i udžbenike, od kojih je najvažniji „Osnovi fiziologije“ iz 1923. godine, prvi te vrste u Srbiji.
Istraživanja hibernacije i termoregulacije
Đaja je bio posebno poznat po svojim istraživanjima u oblasti fiziologije hibernacije i termoregulacije kod toplokrvnih životinja. Njegova istraživanja o ponašanju organizma pod uticajem ekstremnih hladnoća bila su revolucionarna za vreme u kojem su sprovedena.
On je eksperimentalno dokazao da je moguće značajno ohladiti telo, a da se pritom sačuva funkcionalnost vitalnih organa, što je kasnije postalo osnova za razvoj brojnih medicinskih tehnika, uključujući hipotermiju u operacijama i spasavanju života u ekstremnim uslovima.
Jedan od ključnih doprinosa njegovog rada bio je uvođenje pojma „homeotermija“, odnosno sposobnosti organizma da održava stalnu telesnu temperaturu bez obzira na spoljašnje uslove. Đajina istraživanja u ovoj oblasti postavila su temelje modernih studija termoregulacije i energetskog metabolizma kod životinja i ljudi.
Politički angažman i borba za autonomiju univerziteta
Pored naučnog rada, Ivan Đaja bio je aktivan i u političkim dešavanjima svog vremena, posebno u vezi sa zaštitom autonomije Univerziteta u Beogradu.
Tokom tridesetih godina, Ivan je bio izabran za rektora Univerziteta u Beogradu i našao se u sukobu sa tadašnjim vlastima zbog policijske intervencije na univerzitetu. Zajedno sa studentima, protestovao je protiv ulaska policije na univerzitetski prostor, braneći autonomiju ove institucije.
Takođe, poznata je anegdota Ivana Đaje sa Titom kada je trebao da postane počasni član SANU.
Naime, kada je bilo glasanje, svi u sali sem Đaje su bili za da se Josip Broz primi u SANU. Tom prilikom on je izjavio: „Ja nisam dizao ruku ni kada je kralj Aleksandar trebao da bude počasni član, pa neću ni sad.“
On je smatrao da u SANU nije mesto političarima nego naučnicima i nije imao straha da to javno kaže.
Ratne godine i povratak nauci
Tokom nemačke okupacije Srbije u Drugom svetskom ratu, Đaja je bio zatvoren u koncentracionom logoru Banjica, gde je proveo nekoliko meseci. Nakon oslobođenja, povukao se iz javnog života, ali se nakon rata ponovo vratio naučnom radu.
Međutim, posleratne komunističke vlasti su ga smatrale „neprikladnim“ zbog njegovih predratnih stavova i aristokratskog porekla, što je otežalo njegovu akademsku karijeru u to vreme.
Takođe, bio je pod stalnom prismotrom UDBE, vlasti su ga smatrale državnim neprijateljem jer je čovek sa zapada i bavi se zapadnom naukom, a ne neko ko je naklonjen soc
Doprinosio je nauci uprkos komunističkom ponižavanju
Uprkos političkim preprekama, Đaja je nastavio da doprinosi nauci i bio je aktivan član Srpske akademije nauka i umetnosti, gde je postao punopravni član 1932. godine.
Njegov rad na polju fiziologije imao je značajan uticaj na medicinu i biologiju, a njegovi udžbenici i istraživanja korišćeni su decenijama kasnije u obrazovanju i naučnim studijama.
Nasleđe i uticaj
Ivan Đaja preminuo je 1. oktobra 1957. godine u Beogradu, ostavivši iza sebe bogato naučno nasleđe. Njegova istraživanja o termoregulaciji i hibernaciji i dalje se smatraju pionirskim u fiziološkoj nauci, a njegova borba za univerzitetsku autonomiju ostaje primer hrabrog intelektualnog angažmana.
Ovaj sjajni naučnik je kroz svoj život spojio vrhunska naučna dostignuća sa dubokim osećajem za društvenu pravdu i naučnu etiku, što ga čini jednim od najvažnijih srpskih naučnika svog vremena.
Republika Srbija i grad Beograd su se na simboličan način odužili Ivanu Đaji, pa tako jedna ulica na Vračaru nosi njegovo ime.
