Imala je titulu kraljice Srbije, Duklje, Albanije, Huma, Dalmacije i Primorskih oblasti. Ovim srpskim zemljama samostalno je vladala 38 godina, a prethodno još 27 godine sa svojim mužem Urošem I. To je vreme velikog srpskog kulturnog, privrednog, društvenog i političkog napretka, kao i teritorijalnog proširenja. Jelena Anžujska (1230-1314) – prva srpska kraljica sa oreolom svetice!
Više od šest decenija je uticala na istoriju i kulturu Srbije, udarajući temelje za kasniji veliki uspon Srbije na svim poljima. Ta osnova omogućiće stvaranje carstva srpskog. Tada će i srpska umetnost dostići najvišu nivo među pravoslavnim zemljama. Njena škola za siročad je prva ženska škola na Balkanu. Nažalost, podizanjem rečne brane na Kosovu, u drugoj polovini 20. veka, potopljeni su ostaci te škole i njenog dvorca u Brnjcima.
Rođena je u Palermu (Italija) oko 1230. godine, gde je i živela dok nije otišla na dvor u Budim kod svoje tetke (Jolande) udate za mađarskog kralja (Andrija II). Jelena Anžujska se oko 1250. godine na srpskom dvoru Deževa kraj grada Rasa udala za kralja Uroša I, unuka Stefana Nemanje. Bila je 65 godina srpska kraljica, duže se održala na prestolu nego i jedan drugi srpski vladalac.
Omiljena među Srbima
Srpski narod je brzo zavoleo kraljicu Jelenu koja je, prema opisu savremenika, bila lepa, plemenita i obrazovana. Rodila je petoro dece, među njima potonje kraljeve Dragutina i Milutina. Prvi i jedini srpski srednjovekovni spis o jednoj ženi su žitije arhiepiskopa Danila II o kraljici Jeleni.
Bila je jedna od najprosvećenijih osoba tog vremena, a govorila je i više stranih jezika. Veruje se da je njen uticaj na srpsku politiku bio veliki. Uvođenje zanata i trgovine s Dubrovnikom su njeno delo. Na njen predlog je kralj Uroš doveo nemačke rudare u Srbiju (oko 1252) i time osavremenio i pospešio iskopavanje rude (srebro, olovo, bakar). Kralj Uroš, novcem dobijenim od rude, unajmljuje strane plaćenike za srpsku vojsku. Na taj način on pruža odmor od ratova premorenim srpskim vojnicima, koji sada imaju vremena da se posvete porodici i gazdinstvu.
Zahvaljujući rudarstvu i dolasku strane stručne snage u Srbiju, a potom i vraćanjem vojnika kućama, razvijanjem trgovine s Italijom, zapošljavanjem, i kovanjem čvrstog novca (srebrni dinar), srpska privreda se pokrenula a država ojačala. Temeljeći svoj razvoj na rudarstvu, Srbija je od zemlje skromnih privrednih mogućnosti prerasla u ekonomski moćnu zemlju.
Privredni napredak je stvorio i uslove za razvoj umetnosti, pa tako, između ostalog, izgleda da je dvorskim crkvenim horom kraljice Jelene upravljao poznati dirigent Raul od Zine.
Podrška Dubrovniku
Tokom svoje vladavine kralj Uroš je uspeo da proširi granice svoje države na sever i na jug. Od svih neprijatelja najviše neslaganja je imao s Dubrovnikom. U sporovima kralja Uroša s Dubrovčanima kraljica Jelena Anžujska bi otvoreno stala na stranu Dubrovnika. Štaviše, uzela je za obavezu da će štititi dubrovačke trgovce makar to bilo protiv kraljeve volje. U tajnom pismu iz 1267-1268. godine obećala je Dubrovčanima da će im javiti ako kralj Uroš I krene da ih napadne. Zastupavši Dubrovčane uspela je izdejstvovati nekoliko primirja i jednom zajedno s Mlečanima spasiti Dubrovnik od Uroševog osvajanja.
Međutim, u sukobu oko katoličkih nadbiskupskih nadležnosti između Bara, koji se nalazio u srpskoj državi, i nezavisnog Dubrovnika, kraljica Jelena staje na stranu grada Bara koji je potom papskom odlukom dobio spor.
Zbog Uroševog dugogodišnjeg odbijanja da ispoštuje dogovor s Mađarima da za života ustupi deo teritorije na upravljanje starijem sinu Dragutinu, šuraku tadašnjeg mađarskog kralja (Ladislav IV), princ Dragutin uz vojnu pomoć mađarskog dvora svrgava oca s prestola 1276. godine. Kralj Uroš I se potom zamonašio, dobivši ime monah Simon. Naredne godine je umro i bio sahranjen u svojoj zadužbini – manastiru Sopoćani.
Da bi obezbedio podršku brata Milutina i majke koja nije osudila svrgavanje svog supruga, novoimenovani kralj Dragutin im daje na upravu delove srpske teritorije. Jelena Anžujska je sa svim pravima kraljice dobila na upravljanje jugozapadnu oblast, od reke Ibar na severu do primorja na jugu. Sa sinovima Dragutinom i Milutinom se dogovarala o najbitnijim pitanjima.
Zemlje kraljice Jelene
Prema sadašnjim nazivima, zemlja kraljice Jelene Anžujske je obuhvatala istočnu i deo zapadne Hercegovine (Bosna i Hercegovina), deo Hrvatske, čitavu Crnu Goru, deo Albanije, deo Raške (Srbija), i deo Kosova. Značajniji gradovi u zemlji kraljice Jelene su bili: Kotor, Bar, Ulcinj, Skadar, Trebinje, Plav, Gusinje, Brskovo, Drijevo, Sveti Srđ, Drivast, Danj i Sard.
Kada je kraljičina sestra Marija de Šor postala udovica, ona se sa svojim sinom preselila iz Albanije (gde joj je suprug bio anžujski namesnik) kod kraljice Jelene. U sporazumu sa sinovima Dragutinom i Milutinom, kraljica Jelena je svojoj sestri Mariji ustupila grad Ulcinj na upravljanje. Marija de Šor je sahranjena u crkvi Sv. Marije na Svaču, zadužbini kraljice Jelene. I unuku kraljice Jelene, Stefanu Dečanskom, na upravu je ustupljen deo kraljičine zemlje – skadarski kraj 1309. godine.
Svojom zemljom kraljica Jelena je najčešće upravljala iz nemanjićkog letnjeg dvorca u mestu Brnjak kraj reke Ibar. Imala je dvorce i u Humu i u Kotražima kod Gradca. Na primorju, gde je veoma često boravila, koristila je nemanjićku palatu u Baru i dvor u Ulcinju.
Negde oko 1280. godine, kraljica Jelena se zamonašila u crkvi Svetog Nikole u Skadru. Nakon zamonašenja, kao monahinja je nastavila da živi na svom dvoru u Brnjacima i da kao kraljica Jelena upravlja zemljom. Njen lični život, oblačenje i ishrana bili su monaški skromni. Vojsku nije imala, a njenu zemlju je kao teritorijalno bliži štitio sin Milutin. Njen pravni poredak se zasnivao na zatečenom sudstvu sa postojećim nemanjićkim propisima i običajnom pravu.
Opismenjavanje i pomaganje naroda
Zemlja je bila podeljena na župe kojima su upravljali vlastelini – vlasnici tih posjeda. Privreda se temeljila na rudarstvu, poljoprivredi, stočarstvu, ribarstvu i karavanskoj trgovini. Određeni vidovi zanatstva su takođe bili razvijeni. Međutim, plodna zemlja u Konavlima, oko Skadra, Ibra i na drugim mestima nije bila dovoljna da ishrani stanovništvo, pa je kraljica Jelena uvozila žitarice. Deo tih žitarica besplatno je delila najsiromašnijem stanovništvu.
Bila je poznata po spremnosti da uvek sasluša narod i pomogne koliko je mogla. Naročito je pomagala udovice, sirotinju, bolesne, beskućnike i strance. Takođe, veoma je podsticala obrazovanje i opismenjavanje stanovništva koje se u to vreme odvijalo u okviru crkava i manastira.
Za potrebe ženske siročadi, kraljica Jelena je u mestu Brnjak osnovala prvu srpsku školu za domaćice. Učenice je okupljala iz čitave svoje zemlje, smeštala ih na boravak i ishranu, obrazovala ih, a po završetku školovanja pomagala im je da se udaju.
Kraljica Jelena je takođe pomagala manastirske bolnice, a osnovala je i samostalnu bolnicu u Baru. Kovala je svoj novac, sarađivala sa susednim oblastima, i dopisivala se s mnogim stranim državnicima uključujući mletačkog dužda, sicilijsko-napuljskog kralja i rimskog papu.
U Srbiji su katolici bili prisutni samo u primorju, a zbog značaja primorja za razvoj srpske države svi srpski vladari su tolerisali prisustvo katoličke crkve. U tom svetlu politika kraljice Jelene nije nailazila na osuđivanje. Štaviše, katolički Srbi i drugi katolici su je doživljavali kao zaštitnicu njihovih interesa. U priobalnom delu ona je podigla brojne katoličke crkve, među kojima se ističu na ovim prostorima prvi franjevački manastiri u Kotoru, Baru, Ulcinju i Skadru.
Podizala i obnavljala i pravoslavne i katoličke svetinje
Sama ili uz pomoć kralja Milutina obnovila je ili novčano pomogla i katoličke crkve drugih redova. Bogato je darovala opatiju Ratac kod Sutomora i pomagala Bogorodičinu opatiju na ostrvu Mljet. Pored barske nadbiskupije, osnovala je i biskupiju u obnovljenom gradu Sava (danas Sapa u Albaniji). Po Orbiniju, obnovila je i gradske zidine Bara.
Podizala je i opravljala i pravoslavne manastire. U Stonu je, kako je zapisao Farlati, sagradila (obnovila) manastir sv. Vasilija, koji je Sava Nemanjić, 1219. godine, odredio za sjedipšte humskog episkopa. U Brdima je obnovila crkve u Ždrebaoniku i Jelenku. U Gradcu je sagradila svoju glavnu zadužbinu – pravoslavni manastir Blagoveštenja Presvete Bogorodice. Obnovila je (1290) manastir Sv. Srđa i Vakha na Bojani, o čemu svedoči i sačuvani natpis. nega je iz temelja obnovio njen sin Milutin (1318). Na Svaču kod Ulcinja podigla je crkvu Svete Marije.
Položila je izvesne posede manastiru Sv. Nikole na Vranjini, docnije stolici zetskog mitropolita, prenesenoj sa Miholjske Prevlake. Darovala je skupocenu ikonu bazilici Sv. Nikole u Bariju, na kojoj su upisana i imena njenih sinova. Zajedno s Milutinom, bogatom je obdarila manastir Sv. Katarine na Sinaju i srpske kaluđere koji su se tamo nalazili.
Nadgledala je izgradnju pravoslavnih manastira Sopoćani, Gradac, i Gračanica, a na njen predlog kralj Milutin sagradio je pravoslavnu crkvu Sv. Stefana u Zvečanu. U mestu Brnjak organizovala je izradu raznih crkvenih potrepština i prepisivanje crkvenih knjiga. Pored toga, obnovila je mnoge gradove i sela u svojoj oblasti koji su bili od ratova ili od vremena porušeni (Divast, Sava, Bar i drugi).
Monaštvo
Jelena se u starosti zamonašila u manastiru Sv. Nikole u Skadru, za koji se ne zna da li je pripadao istočnom ili zapadnom obredu, jer je u Skadru postojao i pravoslavni manastir Sv. Petra, kao u Ulcinju – Sv. Mihaila.
Poslednje godine svog života (1308-1314) kraljica Jelena je neprekidno provela u pravoslavnom manastiru Gradac i njenom obližnjem dvorcu Brnjaci. Osetivši da joj je život na izmaku, sazvala je pomjesni crkveno-narodni zbor u Brnjacima 1313. godine kada se od svih pozdravila.
Upokojila se u 84. godini života, 8. februara 1314. godine, na dvoru u Brnjacima. Posmrtni ostaci kraljice Jelene su, uprkos oštroj zimi, odmah po njenom upokojenju preneseni u manastir Gradac. Sahranjena je po pravoslavnom obredu, uz činodejstvovanje arhiepiskopa Save III i episkopa Danila, njenog biografa.
Na njenom grobu izmirili su se njeni sinovi, i sastale se njihove žene Simonida i Katalena, predstavnice istočnog i zapadnog uticaja u kući Nemanjića. Par godina kasnije, Srpska crkva proglasila je Jelenu za svetiteljku.
Danas u manastiru Gradac nema moštiju Svete kraljice Jelene. U svojoj istorije, manastir Gradac je više puta bio pustošen, tako da se ne zna kada su mošti kraljice Jelene nestale. Monasi srpskog pravoslavnog manastira Tvrdoš kod Trebinja kao veliku svetinju čuvaju netruležnu ruku za koju predanje kaže da je rukas svete kraljice Jelene.
Do danas je više ili manje dobro očuvano desetak srednjovekovnih fresaka i ikona sa likom Sv. kraljice Jelene koje se nalaze u crkvi Sv. Ahilija u Arilju, Gračanici, Sopoćanima, Đurđevim stupovima, Paštrovićima (Gradište), Bariju, Vatikanu, Gradcu i u crkvi sela Šarić.
