Pojam „ustaša“ u srpskoj istorijskoj tradiciji ima duboke korijene i dugo je bio sinonim za ustanike koji su se protivili osmanskoj okupaciji. Ova riječ bila je živa u srpskom jeziku i usmenoj predaji, o čemu svjedoče narodne pjesme i zapisi: primjera radi, u epskim pjesmama iz Hercegovine i Like nalazimo opise poput „stiže Karađorđe i njegove ustaše“, što je u kontekstu označavalo srpske borce za oslobođenje.
Nadgrobni spomenici sa ćiriličkim natpisima, rasprostranjeni od Like, preko Hercegovine, Bosne, sve do Raške oblasti i Šumadije, bilježe živote i junaštva ovih ustaša (ustanika), koji su bili isključivo pravoslavni Srbi, vođeni svetosavskim načelima i kosovskim zavjetom.
Istorijske ustaše predstavljale su srpski narodni otpor protiv Otomanske vladavine, a termin „ustaša“ u njihovom kontekstu bio je nosilac slobode, junaštva i srpske vjerske i nacionalne samosvijesti. U ovom smislu, riječ je imala pozitivnu i emotivnu konotaciju u srpskoj kolektivnoj svijesti.
Krajem 1920-ih godina dolazi do radikalne transformacije ovog termina
Međutim, krajem 1920-ih godina dolazi do radikalne transformacije ovog termina. U italijanskom gradu Milanu, 1929. godine, hrvatski nacisti, predvođeni Antom Pavelićem i Milom Budakom, osnovali su hrvatski ustaški pokret kakav je kasnije postao poznat u Drugom svjetskom ratu.
Ovaj naziv je namjerno uzet iz srpske istorijske tradicije kako bi se stvorio vid „istorijskog pokrića“ za teritorijalne i kulturne pretenzije, postavljajući matricu po kojoj se područja na kojima su nekada djelovali pravoslavni srpski ustanici mogla prikazati kao „hrvatska“. Na ovaj način, dio srpske kulturne baštine i tradicije bio je sistemski prisvojen.
Apsurd ove transformacije ogleda se i u savremenoj terminologiji
Danas se umjesto jasnog etničkog i državnog konteksta govori o „ustaškim zločinima“, a ne o „hrvatskim zločinima“, iako je taj pokret bio izrazito hrvatski i djelovao pod hrvatskim državnim simbolima.
Titov režim, zbog mantre o bratstvu i jedinstvu, sprečavao je dovođenje hrvatskog imena u negativan kontekst, što je stvorilo trajnu matricu: zločini su „ustaški“, ali ne i hrvatski, iako je Nezavisna Država Hrvatska bila hrvatska država, a zločini su počinjeni za hrvatske interese.
Zašto u drugim slučajevima etnički naziv zločinaca nije problem?
Ovo postavlja pitanje: ako govorimo o „ustaškim zločinima“, sprečavajući da se kaže „hrvatski zločini“, zašto u drugim slučajevima etnički naziv zločinaca nije problem? Za njemačke, italijanske, mađarske ili bugarske zločine etnički naziv se uvodi bez problema – zašto onda samo u hrvatskom slučaju nije?
Štaviše, apsurdnost koncepta postaje jasna ako zamislimo da su hrvatski nacisti, umjesto naziva „ustaše“, izabrali neki drugi naziv, kao što su „Anđeli“, „Dobri dečki“ ili „Švaleri“ – da li bismo onda govorili o „anđelskim zločinima“ ili „dobrodječačkim zločinima“ ili „švalerskim“? Očigledno, naziv koji sami sebi daju nema suštinsko značenje u etičkom ili nacionalnom smislu.
Pokušaji da se krivica prebaci na Srbe
Za Srbe je relevantno da su u pitanju hrvatski zločinci koji su počinili zločine u ime hrvatske države, pod hrvatskim simbolima, za hrvatske interese. Pokušaji da se krivica prebaci na Srbe odn. da se napravi argument o „ustašama koje su bile Srbi“ su netačni i koriste se kao instrument političkog i istorijskog revizionizma.
Danas, takve tvrdnje insistiraju dvije grupe Srba:
1. Saradnici ustaških službi ili politički aktivisti koji imaju za cilj da speru krivicu sa hrvatskog imena i prikažu da su Srbi sami izvršili međusobne zločine.
2. „Korisni idioti“ koji nesvjesno pomažu u tome, računajući etničku pripadnost i broj krvnih zrnaca, a u isto vrijeme pokazuju rasističke tendencije kojih ni sami nisu svjesni.
Iza ovog ponašanja krije se ne samo istorijska manipulacija već i pokušaj redefinisanja identiteta žrtava i zločinaca radi političke i ideološke koristi.
