Đurađ Kastriot, poznat u istoriji kao Skenderbeg, bio je jedna od najinteresantnijih ličnosti balkanske i uopšte evropske istorije druge polovine 15. veka, hrabar borac protiv osmanskih osvajača.
Mnogo se priča o etničkoj pripadnosti Kastriota. Samo prezime Kastriot možda dolazi od grčke reči „kastro“ koja dolazi od latinske „kastrum“, što znači „tvrđava, utvrđenje, kaštel“, što može biti u vezi sa prvobitnim kastelanstvom u Kanini; ali, možda dolazi i od toponima: dva kandidata za to postoje, selo Kastriot kod Debra, ili pak Kastrat kod Skadra.
Albanski hroničar Muzaka: Skenderbeg bio „srpske prirode“
Šta su tačno bili po daljem etničkom poreklu teško je utvrditi. Međutim, albanski hroničar Đon Muzaka, pripadnik jedne od najmoćnijih arbanaških kuća u srednjem veku, piše 1510. godine da je Đurađ Kastriot Skenderbeg bio „srpske prirode“. Neki zapadni istoričari pre dva veka su spekulisali o zetskom bratstvu Branilovića kao rodovskom ishodištu Kastriota, a nemački istoričar Franc Babinger o srpskom kefaliji Branilu kao Đurađevom pradedi govori i pre pola veka. Drugi izvori takođe govore o srpskom poreklu Pavlovog oca. Neki pominju i grčko.
Brat i deda su mu sahranjeni u Hilandaru
O njegovom srpskom poreklu svedoče i dve povelje koje je izdao jedan od darodavaca Hilandara Ivan Kastriot, otac Đorđa Skenderbega.
Ivan je imao četvoricu sinova – Stanišu, Repoša, Konstantina i Đurađa. Jedan od sinova, Repoš, sahranjen je na Hilandaru. Na njegovom grob postavljen je natpis „Repoš Duka Ilirski”.
Na Hilandaru i grob Joakima Kastriota. Pretpostavlja se da je reč o Jovanovom ocu koji je pred smrt uzeo monaški postrig, mada je tokom svog života menjao veroispovest u zavisnosti od političkih saveza. U Hilandaru se nalaze i ostaci tzv. Arbanaškog pirga, kule koja je sagrađena novcem Ivana Kastriote.
Rođen 6. maja 1405. godine
Đurađ Kastriot — kako je sam sebe ćirilicom nazvao u jednom pismu 1450. – došao je na svet 6. maja 1405. godine, najverovatnije u selu Šine kod Debra, na porodičnom posedu. Postoji malo podataka vezanih za rani period Kastriota, ali je sigurno da je ili Đurađev deda Pavle ili Pavlov otac, sredinom XIV veka dobio od nekog srpskog vladara zemlju na upravu.
Kada se Đurađ rodio, njegov otac Ivan držao je zemlju između Lješa i Debra. Prinuđen da postane turski vazal, poslao je Stanišu i Đurađa kao taoce u Jedrene, tada prestonicu Otomanske imperije. Đurađeva majka se zvala Vojislava.
Đurađ je prošao vojnu obuku i postao dvorjanin Murata II, prešao na islam, prozvan Skenderbegom (tur. Iskender bej, „gospodar Aleksandar“) i ratovao protiv hrišćana.
Kada je 1432. izbio arbanaški ustanak protiv Osmanlija pod vođstvom Topija i Arijanita, a Đurađ bio pozvan od rođaka da se vrati kući, ignorisao je taj poziv i ostao veran sultanu.
Uznapredovao je do spahije, pa subaše, pa valije (zapovedao nad 5.000 konjanika), dobio sopstvene timare i preuzeo očeve posede (Ivan je umro kao pravoslavni monah Joakim, a sahranjen je u našem manastiru Hilandaru), dobio i Debarski sandžak na upravu. Uostalom, njegovo ime se nalazi u očevoj povelji iz 1426. godine kojom je ovaj donirao dva sela Hilandaru, kao i u dokumentu kojim je Jovan za sebe i svoja tri sina kupio pravo da boravi u toj svetinji.
Potpisuje se kao gospodar Albanije
Tokom bitke kod Niša 1443. godine, kada su Srbi i Ugari pod Đurađom Brankovićem i Janošom Hunjadijem potukli Osmanlije, Skenderbeg je napustio Osmanlije sa svojih 300 najvernijih ljudi, otišavši u Kroju koju je zauzeo razvio crvenu zastavu s crnim dvoglavim orlom i počeo da se potpisuje kao „gospodar Albanije“.
Tu se vratio na pravoslavlje, proglasio naslednikom Balšića kao gospodara Zete i Albanije, okružio mahom Albancima, Srbima i Vlasima (Albanac mu je bio protonotarijus, a pisar i kancelar Nikac Vukosalić), okupio arbanašku i okolnu srpsku vlastelu (Arijaniti, Dukađini, Muzaka, Topija, Crnojevići, Dušmani, poarbanašeni Srbi, Spanija, poarbanašeni Grci) i u Lješu na teritoriji Mletačke republike stvorio tzv. Lješku ligu sa sobom kao vojnim zapovednikom.
Bitka kod Torviola
Već leta 1444. nanosi teški poraz Turcima u Bici kod Torviola kada trostruko brojnija osmanlijska vojska upada u vešto postavljenu zamku. Ta Skenderbegova pobeda odjekuje Evropom, a on ih naredne godine ponovo mami u jednu dolinu i ponovo tuče. Naredne godine ih je potukao još dva puta.
Mleci, koji su kontrolisali srpsko i albansko primorje, postaju sumnjičavi i okreću se protiv Skenderbega, te ulaze u savez sa Turcima 1448. godine. On prvo tuče otomansku vojsku i tom prilikom zarobljava Mustafa-pašu kojeg potom vraća za 25.000 dukata, a potom tuče i Mletke kod Skadra.
Zatim žuri da se spoji sa Janošem Hunjadijem koji mu je krenuo u pomoć, ali ne stiže na vreme: Osmanlije nanose težak poraz Ugarima oktobra 1448.
Opsada Kroje
Murat II juna 1450. godine na čelu velike vojske otpočinje opsadu Kroje; Skenderbeg odbranu poverava napolitanskom grofu Vrani Kontiju, ostavlja mu svega 1.500 ljudi, a sa ostatkom vojske u kojoj su pored Albanaca i Srba sada i Nemci, Francuzi i Italijani, napada turske logore i linije snabdevanja. Opsada propada oktobra meseca nakon tri neuspešna juriša i Skenderbeg uspeva da povrati veći deo teritorije.
Januara naredne godine stupa u vazalni odnos prema aragonskom Napuljskom kraljevstvu u zamenu za vojnu pomoć, a Alfonso V ga imenuje „generalnim kapetanom“. Njegov primer slede morejski despot Dimitrije Paleolog, ali i drugi albanski velikaši poput moćnog Đorđa Arijanita Komninovića (on sam to prezime koristi u prepisci sa Alfonsom V , dok ga ponegde zovu Golemi) čiju ćerku Doniku Đurađ Kastriot ženi 21. aprila u pravoslavnom manastiru Ardenica koji je posvećen rođenju Presvete Bogorodice. Maja meseca u Kroju stiže odred od stotinak katalonskih vojnika, a godinu dana kasnije Alfons V šalje potkralja. Zbog toga se istoričari spore da li je Albanija bila deo Krune Aragona ili nije.
Skenderbeg 21. jula 1452. godine nanosi poraz jednoj turskoj vojsci iznenadnim jurišom, a potom forsira marš i istog dana pobeđuje i drugu. 22. aprila 1453. tuče vojsku pod komandom Ibrahim-paše.
Odlazak u Vatikan
Te godine, Đurađ posećuje Napulj i Vatikan (palata u kojoj je odseo u Rimu danas nosi njegovo ime, kao i trg na kojem se nalazi), a jula 1455. godine opseda Berat. Ova operacija propada jer Turci obećavaju predaju a onda koriste odlazak Skenderbega i uljuljkanost njegove vojske: gine 5.000 albanskih konjanika, mahom ljudi Đorđa Arijanita koji nakon toga stavlja zeta na distancu. Zatim ga izdaje sinovac Hamza Branilo Kastriot koji se vraća sultanu, dok Đorđe Strez Balšić (Skenderbegov sestrić) prodaje Turcima svoje utvrđenje. Osmanlije i Mleci pletu mrežu zavera oko njega, ali on uspeva da opstane.
Leta 1457. stiže 70.000 Osmanlija na čelu sa Isak-begom. Skenderbeg dugo izbegava bitku, a onda kad su ga svi otpisali, iznenada napada turski logor i satire ga. Pola turske vojske je ili mrtvo ili zarobljeno, skupa sa svim blagom. Hamzu šalje u napuljsko zatočeništvo, sa sultanom Mehmedom II Fatihom Osvajačem potpisuje petogodišnji mir, a papa mu daje titulu „prvaka Hristovog“ (lat. Athleta Christi).
O proleću dve godine docnije u Kroju stiže rasprestoljeni despot Stefan Branković, a nakon sloma srpske despotovine te godine počinju njih dvojica da kuju planove o savezništvu i oslobođenju, ali od toga nema ništa. Stefan naredne godine ženi drugu ćerku Đorđa Arijanita, Angelinu, koju naša Crkva danas slavi kao Prepodobnu mati Angelinu, i oni uskoro odlaze u Italiju.
Smrt Skenderbega
Skenderbeg se skriva u planinama, beži na obalu, planira da sakupi preživele albanske velikaše u Lješu radi novog saveza, ali se razboljeva i umire od malarije 17. januara 1468. godine. Kralj Ferdinand šalje Đurađevoj udovici i sinu Jovanu pismo saučešća u kojem piše da je „Skenderbeg nama bio kao otac“ te da „žalimo ovu smrt ne manje nego smrt kralja Alfonsa“. Jovan II Kastriot (koji je oženio Jerinu Branković, ćerku despota Lazara) nastavlja očevu borbu, čak i nakon pada Kroje i Skadra, kao i njegov sin Đurađ II, izbijaju i ustanci nevezani za njih, ali su ih Osmanlije sve ugušili.
Posle njegove smrti grad Kroja je pripala Mletačkoj republici, a zatim je nakon 10 godina potpala pod Tursku vlast. Tako će ostati sve do 1912. godine, kada će je zauzeti Srpska vojska u Prvom Balkanskom ratu.
Skenderbeg je dugo bio nacionalni heroj skoro svih slovenskih naroda na Balkanu. Već krajem 19. veka slovenski narodi ga zaboravljaju a albanski nacionalisti koriste tu priliku i u nedostatku Albanske srednjovekovne istorije započeli su albanizaciju Skenderbega i njegove pobune protiv Turaka. Međutim, njegova pobuna nije bila ustanak Albanaca protiv Osmanskog carstva već svih naroda sa tog prostora.
Istinsko poreklo Kastriota
Pitanje etničkog indentiteta Đurađa Kastriota-Skenderbega i familije Kastriota, koje je danas prilično ispolitizovano i sa tendecioznim tumačenjima i putem falsifikata i sofizama dato u nacionalistički obojenoj postavci o Kastriotima albanske istorije, a kod ostalih dosta zamagljeno, je neophodno bilo razmotriti radi istorijske istine.
Određena istorijska građa iz srpskih srednjovekovnih izvora, vrlo bitna za analitički i dokumentarni pristup ovom pitanju, nije dosad uzeta u obzir u postavkama o identitetu Kastriota (može se reći u većini slučajeva i tendeciozno). To su povelja cara Dušana iz 1347. g., prostragma iz 1349/53, Svetoarhanđelovska hrisovulja iz 1348/52, zatim za Masareke, pretke Kastriota „Janjinska hronika”, a ni bitna obrazloženja V. Kačanovskog o nastanku „Memorije…” Musakija. Takođe, „Dubrovačka povelja dominusa Aleksandra” iz 1368. godine se uzima pri razmatranju porekla Kastriota, sa neadekvatnim i tendecioznim tumačenjem.
Uz preglede svih dostupnih dokumenatarnih fakata hronološki uzetim o Kastriotima: Branilu (prvom vlastelinu kastela Kastri, koji je i eponim prezimena Kastrioti), zatim Pavlu, Ivanu (Skenderbegovom ocu), Đurađu Kastriotu-Skenderbegu, Ivanu II (Skenderbegovom sinu) i Đurađu II (Skenderbegovom najstarijem unuku) i o drugim granama Kastriota, zaključci do kojih se dolazi na osnovu dokumentarne građe i svedočenja savremenika i rođaka Kastriota, mogu dati dosta uverljivo — da su Kastrioti i njihovi preci slovensko-srpskog porekla.
To kod Kastriota starijih generacija potvrđuje i njihova pravoslavna vera sa porodičnom slavom (po Jastrebovu) i hiladarski monasi iz njihove familije, njihov status srpskih vlastelina, bliske rodbinske veze sa srpskom vlastelom i dinastijama, gde su sa Brankovićima dvostruko povezani i genealogije sa datim srpskim poreklom sadašnjih Kastriota u Italiji i Španiji kao i niz drugih pouzdanih argumenata, koji su dati u ovoj studiji. Knjiga sadrži 110 priloga, sa genealogijama, kartama, hronološkim dijagramima, tabelama, fotokopijama crteža i fotografija Kastriota i kopijama dokumenata povelja i dr., zatim sa heraldikom Kastriota i kastelološkim pregledom njihovih kastela.
