Jedna od najznamenitijih ličnosti Beograda, Aleksandar Deroko, bio je arhitekta, umetnik, pedagog, naučnik, intelektualac, čak sportista i vojnik i čini se da u čemu god da se oprobao u životu, imao je uspeha.
Rođenje i rani život
Rođen je 1894. u Knez Mihajlovoj ulici u Beogradu gde je maturirao, a potom i upisao Tehnički fakultet.
Od malena se bavio modelarstvom, a ljubav prema avionima i vazduhoplovstvu pokazala se i u Prvom svetskom ratu koji je prekinuo njegove studije pa se kao dobrovoljac prijavio u vojsku i postao jedan od prvih srpskih ratnih pilota.
U ratu je učestvovao kao jedan od 1300 kaplara sa činom narednika, za šta je kasnije nagrađen i Albanskom spomenicom.
Studije i umetničko okruženje
Po okončanju rata vraća se studijama arhitekture i nastavlja svoje obrazovanje u Rimu, Pragu, Brnu i Beogradu gde je diplomirao 1926. godine.
Stipendija koju je dobio od francuske vlade odvela ga je u Pariz i pružila priliku da se druži sa najvećim imenima tog vremena – Pikasom, Šumanovićem, Le Korbizjeom, Rastkom Petrovićem, o čemu svedoče pisma koja su razmenjivali.
Nastavnička karijera
Početkom tridesetih godina počeo je da predaje na Arhitektonskom i Filozofskom fakultetu u Beogradu, gde je radio sve do penzije 1974. godine.
Savremena arhitektura, predmet koji je predavao, osim studenata zainteresovala je i veliki broj mladih, te je amfiteatar bio mali da primi sve posetioce njegovih predavanja.
Ratni zarobljenik i logorska iskustva
Kao rezervni major, zarobljen je 1941, ali je uspeo da pobegne pre sprovođenja u Nemačku. Sa brojnim srpskim intelektualcima jedno vreme je bio zatočen u logoru na Banjici.
„Ubrzo smo stali. Neka gvozdena kapija je zaškripala. Dvorište. Reflektori u oči. Brzo istovarivanje. Silazak u suteren neke bele kasarne. Ruke uvis. Svi džepovi prevrnuti. Agenti pipaju po telu, po svakom šavu… Nemci se oštro deru… Zatim, jedan za drugim, dalje kroz mračan hodnik. Ispod kraka stepenica velike gomile kaputa i cipela. To je od onih što su jutros streljani, objašnjava folksdojčer koji nas sprovodi, da bi nas, valjda, bolje uveo u atmosferu“, zapis je Aleksandra Deroka iz tog perioda.
Svedočanstvo njegovog boravka u logoru su i crteži „Beograd u sećanjima 1941-1944“, „Iz strašnih godina I“ i „Iz strašnih godina II“.
Najznačajniji arhitektonski projekti
Autor je projekta Hrama svetog Save sa kojim je zajedno sa Bogdanom Nestorovićem pobedio na konkursu.
U njegova arhitektonska dela mogao bi da se pobroji i veliki broj crkava, zgrada Filozofskog fakulteta u Beogradu,
Bogoslovski internat u Beogradu (Bogoslovija), Spomenik kosovskim junacima na Kosovu polju, Konak u manastiru Žiči, Hram Preobraženja Gospodnjeg u Novom Sarajevu, Kuća pukovnika Elezovića u Beogradu… Obrazovanje i dar za pisanje koji je posedovao izrodili su i veliki broj pisanih dela, uglavnom iz oblasti arhitekture, ali i dva autobiografska dela.
Svestrani umetnik i sportista
Deroko je bio svestrani umetnik i intelektualac, ali i jedan od prvih svestranih sportista u Srbiji. O tome svedoči podatak da je na plivačkom takmičenju u organizaciji Srpskog olimpijskog kluba osvojio zlatnu medalju u preplivavanju Save i u plivanju na 1000m nizvodno slobodnim stilom.
Njegov umetnički opus zaokružen je ilustracijom u vidu crteža i njegovih ličnih „poštanskih karti“ koje, za razliku od strogih arhitektonskih planova pokazuju živu atmosferu.
Lični život
Aleksandar Deroko bio je oženjen Ivankom Pavlović, obrazovanom i imućnom Beograđankom, sa kojom je živeo u srećnom braku čak 50 godina. Iako nisu imali dece, njihov odnos bio je prožet ljubavlju, prijateljstvom i poštovanjem.
Akademska čast i kasniji život
1956. godine postao je član Srpske akademije nauka i umetnosti, a stvarao je u nekoliko arhitektonskih pravaca, najviše u srpskom nacionalnom stilu i moderni. Ne smemo zanematiti ni njegov slikarski opus jer je Deroko bio fenomenalan slikar.
„Kada čovek poživi malo duže“, govorio je, „može svašta da vidi, samo ako dobro otvori oči, a još više, ako ga štošta interesuje“.
Preminuo je 1988. u 94. godini u Beogradu i ostao upamćen kao jedan od najsvestranijih i najvećih Beograđana.
