Austrougarski logor u Doboju otvoren je 27. decembra 1915. godine. Prema dostupnim podacima, stradalo je više od 12.000 interniraca od njih 45 hiljada koliko je kroz njega prošlo.
Uslovi života bili su krajnje nehumani. Logoraši su pretrpeli strašne patnje, a austrougarske vlasti sprovodile su drakonske mjere, često djelujući bez ikakvog suđenja ili pravnog postupka.
Deca su umirala masovno. Uslovi u logoru bili su pogubni, posebno za najmlađe.
Tokom aprila 1916. godine zabeleženo je da je stradalo 611 dece mlađe od 14 godina.
Dobojska Golgota i dobojsko ostrvo Vido, kako je nazivan ovaj logor, postao je simbol srpskog stradanja.
Među mnogim pobrojanim i još brojnim nepobrojanim zarobljenim i stradalim u dobojskom logoru (1915-1917) nalaze se i imena dva velikana srpskog glumišta i pozorišta. Na trulim i smrtnim daskama dobojskih baraka tragično će se odigrati poslednji čin u životu Koste Delinija, srpskog glumca i reditelja u prisustvu budućeg velikog barda glume Milivoja Živanovića.
Milivoje Živanović
U moru zaboravljenih imena i ikona srpskog pozorišta Milivoje Živanović izdvaja se kao onaj čiji tragovi, čak i nakon decenija, ne bi smeli da izblede. Ovaj vrhunski glumac, prvak Jugoslovenskog dramskog pozorišta, ostavio je za sobom bogato nasleđe koje je oblikovalo srpsku kulturnu scenu, ali može se reći da je njegovo ime, nažalost, postalo gotovo senka u kolektivnoj svesti savremenika.
Milivoje Živanović je rođen 2. aprila 1900. godine, na početku jednog od najmračnijih vekova u ljudskoj istoriji, u Požarevcu, gradu koji će ga pamtiti kao svog heroja. Njegova umetnička staza započela je sa samo 19 godina, kada je postao deo putujućeg pozorišta.
Prelomni trenutak za njegovu karijeru desio se kada je, nastupajući u trupi Mihajla Mikice Spasića, dobio priliku da zaigra u komadu „Detto“, gde ga je zapazio Branislav Nušić. Ovaj susret otvorio mu je vrata ka članstvu u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu od 1923. godine.
Umetnički doprinos
Kroz niz pozorišnih ansambala, od Novog Sada do Skoplja, kao i na brojnim scenama Beograda, Živanović se uspešno afirmisao kao izuzetno talentovan i svestran glumac. Njegova karijera zahvatila je više od 360 uloga, a raznolikost likova koje je interpretirao, od tragičnih figura poput Šekspirovog kralja Lira do lokalnih karaktera iz dela Borisava Stankovića i Branislava Nušića, dokazala je njegovu sposobnost da se preoblikuje, prilagodi i savršeno razume složenost svake od uloga.
Njegov umetnički doprinos bio je poznat i na međunarodnoj sceni – Živanović je jedini stranac koji je dobio „Zlatnu medalju Stanislavskog“ u Moskvi. Njegove briljantne uloge Maksima Crnojevića, Sirana de Beržeraka i Jegora Buličova ostavili su neizbrisiv trag u istoriji pozorišta.
Gledajući ga u „Zatočenicima iz Altone“ slavni Žan-Pol Sartr je zapisao: „Imao sam priliku da se divim jednom velikom glumcu, Milivoju Živanoviću koji sigurno nije veliki samo u jugoslovenskim okvirima već bi predstavljao značajnog umetnika i na svakoj drugoj evropskoj sceni…“
Nakon njegove smrti 1976. godine, poznati srpski teatrolog Jovan Ćirilov je za Milivoja rekao sledeće:
„Milivoje Živanović je živi dokaz da je umetniku od vokacije dovoljna škola života i šegrtovanje u zanatu. Sirotinjska porodica iz Požarevca i jedna dugoveka majka, umrla tek pre nekoliko godina, dala je građu za jednog od najvećih glumaca naših prostora, onoga koga su smatrali najvećim među velikanima i oni koji ga nikada nisu videli. Za to su pored istinskog prebogatog dara koji se prosto presipao, bile potrebne i druge osobine i naroda i samog glumca.
Milivoje je nosio u svojoj ličnosti nešto od onih romantičnih glumaca koji su krstarili Beogradom, a najviše Skadarlijom, sa šeširima velikog oboda, na krupnim glavama, koje nose dostojanstveno i otmenoteločoveka koji opet nije zaboravio narod iz kog je potekao. Taj glumac osim što glumi, mora gotovo da voli dobro vino, zna da uzdiše za ženom i da je voli, zna da ispriča anegdotu i da je o sebi stvori. Čika Milivoje je bio i čovek anegdota, apokrifnih ili ne, ali onih koje su mu ličile, i u kojima je on bio pomalo bezazlen, ali uvek glumac, i to veliki.“
Sećanja na logor
Taj veliki glumac nerado se sećao svog boravka u dobojskom logoru kada je imao samo 15 godina. Ipak, ostalo je zabeleženo kratko svedočenje dato u pero dobojskog novinara Ferida Čehića;
„Taj decembarski susret, te Milivojeve reči.
– Sine – obrati mi se Milivoje – odakle da počnem. Sve je tako daleko. Ali, ipak, sećam se svega kao da je danas bilo.
Njegov gromki glas za čas je postao glasić deteta koji se moralo povinovati sudbini. Pričao mi je o sebi tako upečatljivo da sam često zaboravljao na pero, na činjenicu da sve to treba i da zapišem.
Da se vratim u četrdesetak godina unazad.
Malo kome je poznato da se1915. godine u Doboju nalazio zloglasni austrijski logor smrti u kome je izgubilo živote desetine hiljada nevinih, nedužnih, ispaćenih i izgladnelih žena, muškaraca, dece.
Oko 45.000 ljudi bilo je deportovano u logor kod Doboja.
Bila je to odmazda, gnusna, brutalna. Izrežirana na najneljudskiji način. Izdaja, prevara, sitne su reči za ono što se zbilo te tmurne 1915.godine.
U prvoj grupi koja je deportovana u dobojski logor nalazio se dečak prodornog pogleda Milivoje Živanović.
– Terali su nas pešice. Kao stoku. Usput su mnogi umirali i ostajali u snegu.
– Verovatno ste prošli dug put?
– Od Skadra preko Herceg Novog, Mostara, Sarajeva… U Albaniji sam imao strica. Tamo su me uhvatili i odmah deportovali.
Milivoje je u dobojskom logoru proveo nekoliko meseci.
– Pregledala nas je nekakva komisija. Mene i još neke dečake su pustili. Krenuli smo po snegu pešice. Stigao sam do Bosanskog Broda.
Kosta Delini
Živanović se posebno seća jednog lica iz logora. Bio je to čuveni Kosta Delini, upravnik jednog od najpoznatijih pozorišta.
– Nažalost – priča čika Milivoje – Kosta je umro. Ostavio je svoje kosti u jednoj od baraka, štala gde su nas držali. Izdahnuo je zauvek. Prestalo je da kuca srce jednog kralja pozornice.
Konstantin-Kosta Delini, glumac i reditelj, rođen je 8. maja 1868. godine u Beogradu, u uglednoj porodici beogradskih apotekara. Pripadao je generaciji umetnika koji su ostavili trag u istoriji srpskog teatra, ali i kao osoba obeležena izuzetnim obrazovanjem i stvaralačkim duhom. Školovanje je započeo u francuskom zavodu u Pančevu, a potom je nastavio u privatnoj gimnaziji u Beogradu, gde je u osnovi razvijao svoje literarne i pozorišne talente. Nakon završenih pet razreda gimnazije, upisuje studije farmacije u Lajpcigu; međutim, ubrzo prelazi u Minhen, gde se odriče farmacije u korist glume i slikarstva.
Početkom svoje karijere, Delini je stupio u putujuće pozorište Gavre Miloradovića 1885. godine, a 1886. se odlučuje za ozbiljniju posvećenost glumi. Igrao je u raznim putujućim pozorištima, uključujući Fotija Iličića i nemačko putujuće pozorište „Posinger“, obilazeći terene Bosne i Dalmacije. Godina 1887. donosi mu angažman u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu, gde je ostao do 1892. godine i za vreme kojeg je stekao značajnu reputaciju kao komičar i interpretator staračkih uloga.
Doprinos razvoju teatra
Nakon uspešnog perioda u Novom Sadu, Delini je glumio u beogradskom Narodnom pozorištu, a od 1904. do 1912. vodio je niško pozorište „Sinđelić“, gde je nastao važan deo njegovog stvaralačkog opusa. Ovaj period je obeležio novim repertoarom i uvođenjem savremene scenske opreme, što je značajno uticalo na razvoj srpskog teatra.
Izuzetno obrazovan i upućen u evropska pozorišna kretanja, Delini se istovremeno bavio prevođenjem stranih drama, poput „Pravo nasledstvo“ Hosea Ečegaraja i „Krivica jedne žene“ A. Dime Sina. Koreditelj i glumac, stalno je unapređivao svoje znanje i veštine; poznat je kao prvi dramatizatorSremčevog dela „Pop Ćira i pop Spira“ i prvi koji je adaptirao „Zonu Zamfirovu“.
Delini je kao glumac uspešno tumačio raznovrsne likove, a posebno se ističe u svojim karakternim ulogama. Njegov stil je uključivao odmerenost i duboku psihološku analizu, što ga je svrstalo među predstavnike moderne realističke škole glume. Značajni likovi koje je glumio obuhvataju Teofila i Mahmut-pašu, kao i nezaboravnog Jagu iz Šekspirovog „Otela“.
Posle reorganizacije putujućih pozorišta pa sve do odlaska u rat 1915. vodi Povlašćeno pozorište „Joakim Vujić“ u Kruševcu. Kao narednik u sanitetu Užičke divizije zarobljen je u Podgorici 1915. i prebačen u logor u Doboju u kojem je i umro od tifusa. Uprkos tragičnoj sudbini, on ostaje upamćen kao važan umetnik i reformator srpskog pozorišta.
Spomen kosturnica
Prota Slavko Trninić, koji je sahranio mnoge žrtve, bio je svedok užasa koji su se dešavali unutar logora. Njegova sećanja sadrže slike pretrpanih taljiga koje su prevozile leševe na groblje, gde su sahranjivani bez oznaka, a kasnije su mrtvi bili zakopavani u jame. Čak i danas, prilikom radova u okolini, nalaze se delovi skeleta mučenika, što svedoči o zaboravljenim tragedijama.
Na otvaranju spomen-crkve i spomen-kosturnice,posvećenih dobojskim mučenicima 1938. godine, prota Simo Begović je rekao: „Doboj je srpska Golgota“, naglašavajući težinu stradanja.
Tri godine kasnije, vlasti ustaške NDH minirale su spomen-kosturnicu koja je sadržavala posmrtne ostatke žrtava. Spomenik je obnovljen 1952. godine, ali bez krsta na vrhu, koji je vraćen tek 1993. godine, nakon osnivanja Republike Srpske.
