Fenomen svetitelja zaštitnika bio je veoma raširen tokom srednjovjekovne istorije, što je bio slučaj i sa srpskim srednjovjekovnim zemljama. Svetitelji kao garanti opstanka jedne zajednice okupljene oko njihovog kulta, molitveni posrednici ispred Hrista i zaštitnici od raznih bolesti ili spoljnih opasnosti, predstavljali su i važan faktor svijesti i identiteta iste zajednice. Još i prije pojave i širenja hrišćanstva ljudi svih kultura su imali svoje patrone, od ličnih ili porodičnih do zaštitnika cijelih oblasti i država, oličenih u raznim mitološkim bićima.
Možemo da spomenemo rimske lare – zaštitnike domova, ili natprirodna bića Starih Slovena, Germana ili Vikinga. U hrišćanstvu je svetac zaštitnik bio čovjek koji je svojom vjerom, djelima i na kraju samim životom posvjedočio Hrista i na taj način postao zastupnik i zaštitnik naroda u nebeskom carstvu. Bilo da govorimo o apostolima, ispovjednicima, episkopima, ratnicima ili mučenicima svi su zbog svojih zasluga i žrtve imali posebno poštovanje i proslavljanje u narodu.
Srednjovjekovne monarhije, samostalne komune i porodice imale su svoje svece zaštitnike, po čijoj zaštiti su bili prepoznati i koje su isticali u svojim dokumentima i na drugim javnim mjestima. Mnogima je poznato da je sveti Đorđe bio zaštitnik ruskih srednjovjekovnih kneževina i Moskve (što je i danas), zatim i Engleske, Andrej Prvozvani jedan od glavnih zaštitnika Carigrada, sveti Trifun grada Kotora, Sv. Vlaho Dubrovnika, dok je sveti jevanđelista Marko patron Venecije, koja se često nazivala Republika svetog Marka. Ovakvih primjera je zaista mnogo i zbog toga nećemo nastaviti sa nabrajanjem, već ćemo da se fokusiramo na srpske srednjovjekovne oblasti.
Zaštita vladara
Kultovi svetaca su se razvijali među Srbima sa širenjem hrišćanstva, nakon čega su i pripadnici srpskih vladajućih dinastija (od Jovana Vladimira, zatim Nemanjića i Lazarevića do Brankovića) postali sveti i time se postepeno ustalilo i proslavljanje srpskih pravoslavnih svetitelja. Zaštitnik Nemanjića i njihove države bio je Sveti arhiđakon Stefan, čiji je kult bio jako raširen u srpskim oblastima i proslavljan.
Srednjovjekovna Bosna i njen vladarski rod Kotromanići su takođe imali sveca zaštitnika, iako je to manje poznato u stručnoj i široj javnosti, prvenstveno zbog raširene teze da je ona bila jeretička. Uvjerenje o bogumilskom karakteru srednjovjekovne Bosne i njenih stanovnika je uglavnom odbačena u modernoj istoriografiji, ali je i dalje prisutna zbog dugog zastupanja iste. Ipak, sačuvani izvorni materijal govori o hrišćanstvu srednjovjekovne Bosne, a jedan od najvažnijih pokazatelja jeste proslavljanje Svetog Grgura (u narodnom govoru), odnosno Svetog Grigorija Čudotvorca (213 – 280), koji je bio episkop Neokesarije Pontijske i jedan od najvećih boraca protiv jeresi.
Nije nam poznato kada je njegov kult postao raširen u srednjovjekovnoj Bosni, ali prvi pomen nalazimo u poveljama bana Stefana II Kotromanića (1322 – 1353). Vladar je na neobičan način započinjao svoje isprave: „Ja Sveti Grgur, a imenom ban Stjepan“, označavajući time da je sveti Grgur ne samo zaštitnik, već i vladar u oblastima kojima je upravljao ban. Vremenom je titula modifikovana i ban je vladao kao sluga božji i Svetoga Grgura, ali je suština ostala ista: okvir prostiranja njegove vlasti je bio identifikovan sa Svetim Grgurom, koji je pružao zaštitu vladaru i njegovim podanicima.
I Grgur i Stefan
Kult Svetog Grgura bio je raširen i u periodu vladavine bana Tvrtka, iako je nakon njegovog krunisanja za kralja Srba i Bosne (1377. godine) istican i sveti Stefan kao zaštitnik samog kralja i njegove monarhije. Na novcu njegovog sina, kralja Stefana Tvrtka II Tvrtkovića prikazan je sveti Grigorije Nazijanzin/Bogoslov (330 – 390), jedan od najistaknutiji otaca naše crkve. Ostaje nepoznato da li je Tvrtko II za svog patrona uzeo drugog, mnogo poznatijeg Grigorija ili su ličnosti dvojice svetitelja sa istim imenom zamijenjena, što je inače bio čest slučaj i u Vizantiji.
Kako god bilo, kult Svetog Grigorija je bio i dalje poštovan u srednjovjekovnoj Bosni, iako je kralj Stefan Tomaš zbog opasnosti od Turaka prešao na rimokatoličku vjeru i za sveca zaštitnika uzeo papu Grgura Velikog (590 – 604), kako bi se kroz ime zadržao privid kontinuiteta proslavljanja istog svetitelja. Ipak, već je njegov nasljednik Stefan Tomašević, posljednji srpski despot i kralj Srba i Bosne, nakon povratka iz Smedereva sa suprugom Jelenom Branković, kada su prenijeli i mošti svetog Luke u Jajce, pisao papi da narod u njegovoj kraljevini ispovijeda i javno proslavlja Svetog Grigorija Čudotvorca i da želi da tako i dalje ostane.
Nakon pada srpskih zemalja pod osmansku vlast u izvorima je i dalje navođeno kako je Sveti Grgur zaštitnik srednjovjekovne Bosne i njene dinastije, dok i danas kao krsnu slavu Svetog Grigorija Čudotvorca proslavljaju srpske porodice iz srednje Bosne. U narodu se ova slava naziva Gligorije, a slavi se 30. novembra (17. novembra).
