Bliski istok je žarište najvećih svetskih napetosti. U središtu sukoba je izraelsko-palestinski, odnosno izraelsko-arapski sukob. Iako je sukob Palestinaca i Izraelaca oko toga ko će vladati Svetom Zemljom vrlo složen i zamršen, pitanje svih pitanja je Jerusalim. Tačnije, najspornije je pitanje uprave nad Istočnim Jerusalimom, tj. Starim gradom. Taj prostor ima posebnu važnost za tri najveće abrahamske religije: hrišćanstvo, judaizam i islam.
Unutar Starog grada, lokacija oko koje se najviše spore Židovi i Palestinci je Brdo hrama ili Plemenito svetište. Mesto simbolizuje hiljadugodišnju istorija, duhovnost i sukobe judaizma, hrišćanstva i islama. Za Židove, Brdo hrama je najsvetije mesto na svetu. Oni tvrde da su onde bili smešteni Prvi i Drugi židovski hram, ključni simboli njihove verske i nacionalne istorije. Za muslimane, Plemenito svetište je treće najsvetije mesto u islamu, nakon Meke i Medine, gde se nalaze džamije Al-Aksa i Kupola na steni, izgrađene koncem 7. i početkom 8. veka. I hrišćani mesto visoko cene zbog povezanosti s Biblijom i zbog toga što je Isus Hrist umro i uskrsnuo u Jerusalimu.
Istorijski značaj
Brdo hrama mesto je bogate verske, političke i društvene istorije. Prema monoteističkim religijama, to je mesto stvaranja sveta i tačka gde je Bog započeo stvaranje Adama. Tradicionalno se veruje da se onde nalazi stena na kojoj je Avram trebao prineti svog sina Izaka kao žrtvu Bogu. To je događaj presudan za židovsku, hrišćansku i islamsku teologiju. U doba kralja Solomona, u 10. veku pre nove ere, na tom mestu izgrađen je Prvi hram. Postao je središte židovskog religijskog života. Hram je bio dom Kovčega saveza i mesto gde su se prinosile žrtve Bogu. Njegovo razaranje od strane Vavilonaca 586. godine pre nove ere označilo je jedan od najmračnijih trenutaka u istorije židovskog naroda, poznat kao vavilonsko sužanjstvo.
Drugi hram izgrađen je nakon povratka Židova iz vavilonskog progonstva, oko 516. g. pne. Građevina je postala simbol židovskog naroda i njegovog saveza s Bogom. Tokom razdoblja Hasmonejaca i Heroda Velikog, hram je znatno proširen i ukrašen. Postao je jedno od najspektakularnijih mesta antičkog sveta. Međutim, 70. godine nove ere, nakon židovskog ustanka protiv Rimljana, hram je uništen, čime je započela dvotisućljetna dijaspora židovskog naroda. Sve što je ostalo od Drugog hrama je Zid plača, koji danas služi kao najsvetije mesto za molitvu židovskog naroda. S druge strane, za muslimane, Brdo hrama takođe ima duboko značenje.
Nakon širenja islama u 7. veku, kalif Abd al-Malik na mestu Drugog hrama izgradio je Kupolu na steni 691., monumentalni zlatni paviljon iznad stene. Muslimani smatraju da je upravo tamo prorok Muhamed bio uznesen na nebesa kako bi primio upute od Boga. U neposrednoj blizini Kupole na steni izgrađena je džamija Al-Aksa, koja je postala treće najsvetije mesto u islamu. Hrišćanska tradicija takođe povezuje Jerusalim i Brdo hrama s ključnim događajima iz života Isusa Hrista. Iako nije direktno povezano s hramom, mesto ima veliku simboličku važnost za hrišćanstvo jer se u Jerusalimu odvijalo Isusovo raspeće i vaskrsnuće.
Brdo hrama u sukobu Izraela i Palestine
Nakon stvaranja Države Izrael 1948. pitanje Jerusalima i Brda hrama postalo je vrlo važno. Istočni deo Jerusalima je prema mirovnom planu UN-a o podeli Palestine 1947. bio predviđen za buduću palestinsku državu. Nakon Prvog izraelsko-arapskog rata 1949. Istočni Jerusalim došao je pod kontrolu Jordana. Nakon Šestodnevnog rata 1967., Izrael je preuzeo kontrolu nad Istočnim Jerusalimom, uključujući i Brdo hrama, no odlučio je zadržati islamsku upravu nad svetim mestima kako bi smanjio napetosti s muslimanskim svetom. „Status kvo“ označio je da se Židovima nije dozvoljeno moliti na Brdu hrama, dok muslimani imaju pravo neometanog bogosluženja. Međutim, ovo pravilo često se krši i događaju se nasilni incidenti. Izrael je 1980. anektirao Istočni Jerusalim, koji Palestinci smatraju glavnim gradom svoje buduće države. Palestinci doživljavaju izraelsku vlast nad Brdom hrama simbolom okupacije. S druge strane, mnogi Izraelci smatraju Jerusalim „večnim i nedeljivim glavnim gradom“ Izraela, što dodatno otežava postizanje političkog kompromisa.
Jevrejske ideje za rušenje džamija i izgradnju hrama
Premda izraelska vlada i sekularno orijentisani Izraelci formalno podržavaju status kvo, određene židovske ekstremističke grupe otvoreno zagovaraju izgradnju Trećeg hrama, čak i ako bi to značilo rušenje islamskih svetinja. Organizacije poput Temple Mount Faithful i Temple Institute promovišu viziju hrama kao neophodnog koraka prema mesijanskom dobu. Dve grupe često organizuju provokativne posete Brdu hrama, izazivajući napetosti i strah među palestinskim stanovništvom. Ultra-ortodoksni Židovi smatraju izgradnju hrama svetom dužnosti iako svi ne misle tako. Poneki ultra-ortodoksni rabini protive se ulasku na Brdo hrama zbog ritualne nečistoće, što ovu temu čini složenom čak i unutar judaizma.
Određeni uticajni izraelski političari takođe s vremena na vreme pozivaju na izgradnju hrama. Tako je u proleće 2024. zastupnik Kneseta i član ultradesničarske stranke Ujedinjeni judaizam Tore, Jičak Pindrus, pozvao na izgradnju Trećeg hrama na mestu džamije Al-Aksa. Izraelski ultradesničarski ministar nacionalne sigurnosti, Itamar Ben-Gvir, tih je dana uključio promene statusa quo na lokaciji u službene akcijske planove svog ministarstva. Ben-Gvirov plan nastoji promeniti status kvo u džamijama prepuštajući ih izraelskoj kontroli i otvarajući ih židovskim vernicima. Izraelska policija je, dopuštala upade doseljenika u komplekse džamija od 2003., uprkos opetovanim osudama Palestinaca. Izgradnju hrama ne podržavaju samo radikalni desničari nego i mnogi umereni pripadnici desne stranke Likud. Formalno stranka i njen lider Benjamin Netanjahu se protive izgradnji zbog međunarodnog konteksta i ne žele otvarati Pandorinu kutiju.
Potencijalna lokacija
Planovi za izgradnju Trećeg hrama variraju zavisno o tumačenjima različitih grupa unutar židovske zajednice, ali u gotovo svim scenarijima hram bi se nalazio na području Brda hrama. Prema većini židovskih teologa, hram bi trebao biti izgrađen na mestu gde je bilo Svetište nad svetinjama (Kodesh HaKodashim) unutar Prvog i Drugog hrama. Smatra se da se to nalazi tačno na mestu gde je danas Kupola na steni. Neki Židovi drže da bi Treći hram mogao biti izgrađen na mestu džamije Al-Aksa, koja se nalazi južno od Kupole na steni. Iako to nije tradicionalno viđenje, oni smatraju da bi izgradnja hrama na toj lokaciji bila kompromis između židovskih težnji i islamskih svetinja. Umerenije grupe predlažu izgradnju hrama negde drugde na Brdu hrama, ali bez rušenja Kupole na steni ili Al-Akse. To bi bila teološki prihvatljiva opcija za neke, ali nije široko prihvaćena jer tradicionalisti insistiraju na tačnoj lokaciji Svetišta nad svetinjama.
Otpor Palestinaca i islamskog sveta
Palestinci i islamski svet zagovornike Trećeg hrama smatraju pretnjom njihovim svetinjama i nacionalnom identitetu. Rušenje džamije Al-Aksa ili Kupole na steni smatraju ne samo napadom na islam, već i simbolom izraelske dominacije nad Palestincima. Takvi potezi mogli bi izazvati masovne nemire, ne samo u Palestini već i u celom muslimanskom svetu, s potencijalnim opasnim posledicama na svetski mir i stabilnost. Rušenje džamija izazvalo bi masovne proteste širom islamskog sveta, ugrozilo diplomatske odnose Izraela s muslimanskim državama i podstaknulo lavinu međunarodnih reakcija.
Stav UN-a
Prema Konvenciji UNESKO-a o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine (1972.), Brdo hrama i istorijska jezgra Jerusalima smatraju se delom svetske baštine. Ovo implicira da bilo kakva radikalna promena statusa ovog lokaliteta – uključujući rušenje postojećih građevina ili izgradnju novih – zahteva međunarodnu konzultaciju i odobrenje. Rušenje džamije Al-Aksa ili Kupole na steni predstavljalo bi ozbiljno kršenje ove konvencije.
Brdo hrama nalazi se u Istočnom Jerusalimu. To je teritorija koji većina međunarodne zajednice smatra okupiranim od Izraela nakon Šestodnevnog rata 1967. Prema Četvrtoj ženevskoj konvenciji, okupacijska sila nema pravo menjati karakter, status ili kulturnu baštinu okupiranih područja. Izgradnja Trećeg hrama bila bi protumačena kao povreda međunarodnog prava i dodatno bi narušila ionako krhke odnose između Izraela i međunarodne zajednice.
Reakcija sveta
Pitanje je bi li izraelska vlada uistinu uspela srušiti muslimanske svetinje i izgraditi davno srušenu izraelsku? Teško je dati precizan odgovor. Izraelsko rušenje jedne ili obe džamije i početak izgradnje Trećeg hrama, doveli bi do intenzivnih reakcija međunarodne zajednice. Čak i zemlje koje su normalizovale odnose s Izraelom, poput Egipta, UAE-a ili Maroka, bile bi prisiljene povući priznanje. Moglo bi doći do eskalacije sukoba, uključujući terorističke napade i nove ratove na Bliskom istoku. Istovremeno, SAD, EU i druge zapadne zemlje, koje tradicionalno podržavaju Izrael, našle bi se u teškoj poziciji balansiranja između svojih strateških saveznika i globalnog pritiska na zaštitu muslimanskih svetinja. Islamisti pitanje Brda hrama često koriste u propagandne svrhe, kako bi mobilizirali mase u islamskom svetu protiv Zapada i Izraela.
Moguće je da bi islamistički teroristi pokrenuli talas terorističkih napada na Izrael. A određene države poput Irana i Turske vojnu kampanju protiv Izraela. Izgledno je da bi taj čin ujedinio mnoge muslimanske zemlje koje su uglavnom razjedinjene zbog sunitsko-šijitskog sukoba i drugih pitanja. Izgradnja Trećeg hrama mogla bi podstaknuti regionalni rat koji bi se vrlo lako mogao pretvoriti u Treći svetski rat.
A moguće je da i ne bi bilo ozbiljnijih ratnih okršaja osim terorističkih napada. U svakom slučaju, zbog spomenutih opasnosti niti jedan izraelski političar nije prešao Rubikon i nije se odlučio za radikalan čin nakon kojeg nema povratka. Međutim, nepredvidiva dinamika međunarodnih odnosa u 21. st. govori da se bilo kakvi scenariji ne trebaju isključiti. Sve dok ne bude celovitog rešenja izraelsko-palestinskog sukoba, sve opcije su i dalje na stolu koliko god opasne bile.
