Golanska visoravan, poznata i kao Golan, je oblast koja se prostire na oko 1.800 kvadratnih kilometara u jugozapadnom delu Sirije. Plato ili visoravan se proteže između reke Jordan i Galilejskog mora/jezera na zapadu, planine Hermon na severu, suvog korita reke Rukad na istoku i reke Jarmuk na jugu. Golanska visoravan je do 700 m nadmorske visine na jugu, do 1.200 m na severu, a uzdiže se do 2.814 m na planini Hermon u krajnjem severoistočnom delu. Izgrađen je uglavnom od magmatske stene koja se zove bazalt. Područje ima strateški značaj zbog svog geografskog položaja i resursa, posebno izvora vode. U Bibliji se Golan pominje kao grad utočišta koji se nalazi u Bašanu (Ponovljeni zakoni 4:43; Isus Navin 20:8).
Izraelska okupacija 1967. i aneksija tog područja 1981. izazvali su velike tenzije na Bliskom istoku. Iredentistički potezi Izraela dodatno su uzburkali izraelsko-arapske odnose i doveli do nerešenih međudržavnih pravnih sporova, čije rešenje se ni danas ne nazire.
Burna i krvava istorija
Osmanske vlasti su suvereno vladale Golanskom visoravni nekoliko vekova, tačnije od 16. do 20. veka U sastavu Otomanskog carstva, provincija je bila deo Sirijskog vilajeta. Godine 1894. francusko-jevrejski bankar baron Edmond de Rotšild kupio je velike delove zemlje za naseljavanje Jevreja na Golanu, a druge cionističke grupe u Evropi, SAD i Kanadi sledile su ga. Cionisti su pokušali da sprovedu jevrejsku kolonizaciju kao i Palestinu, ali je to bilo sprečeno neprijateljstvom lokalnog arapskog stanovništva i osmanskim zemljišnim zakonima, koji su praktično zabranjivali naseljavanje stranaca.
Od kraja Prvog svetskog rata 1918. godine, kada su kolonijalne sile podelile Bliski istok, ovo područje je pod francuskom kolonijalnom upravom. Nakon Drugog svetskog rata i početka dekolonizacije, Golanska visoravan je postala deo Sirijske Arapske Republike 1946. godine kada je Sirija stekla punu nezavisnost od Pariza.
Nakon 1948. godine i uspostavljanja Države Izrael, visoravan je postala poprište čestih sukoba između izraelskih i sirijskih snaga u Prvom arapsko-izraelskom ratu i kasnije. Sirija je iskoristila uzvišeni teren visoravni za bombardovanje izraelskih naselja u Galilejskoj dolini, povećavajući tenzije između dve zemlje.
Šestodnevni rat i njegove posledice
Šestodnevni rat, vođen u junu 1967, bio je prekretnica u istoriji izraelsko-arapskog sukoba. U ovom kratkom, ali užasnom ratu, Izrael je osvojio većinu Golanske visoravni, kao i druge arapske teritorije kao što su pojas Gaze, Zapadna obala, istočni Jerusalim i Sinajsko poluostrvo.
Posle rata, u novembru 1967. Savet bezbednosti UN je doneo Rezoluciju 242 kojom se Izrael poziva na povlačenje sa teritorija okupiranih u ratu u zamenu za prekid svih neprijateljstava i arapsko priznanje Izraela kao suverene države. Nije se desilo ni jedno ni drugo. Odmah posle rata, Sirija je odbacila sve pregovore sa Izraelom u okviru Rezolucije iz Kartuma usvojene na samitu Arapske lige 1967. Ova rezolucija je postala poznata kao „rezolucija tri ne“: nema pregovora sa Izraelom, nema priznavanja izraelske države, i nema mira sa Izraelom.
Od Šestodnevnog rata, većina Golanske visoravni (2/3) je pod kontrolom Izraela, osim jedne trećine, uskog pojasa na istoku koji kontroliše Sirija. Tokom Jom Kipurskog rata 1973. godine, izraelska vojska je prodrla još dublje u Siriju, odnosno u regiju Bašan na vrhu Golanske visoravni. Izraelski vojnici zaustavili su se 32 km od glavnog sirijskog grada Damaska. Posle rata, razgraničenje je sledilo izraelsko-sirijsku liniju primirja od 10. juna 1967, koja je kasnije modifikovana Sporazumom o razdvajanju snaga od 31. maja 1974. godine.
Izrael je do danas držao pod kontrolom dve trećine visoravni, a Sirija samo jednu. UN su rasporedile svoje mirovne snage (plavi šlemovi) na liniji razgraničenja između izraelske i sirijske vojske, koje imaju posmatračku ulogu. Povremeno je bilo incidenata.
Uspostavljanje izraelske vlasti i dolazak jevrejskih doseljenika
Pre Šestodnevnog rata, visoravan je imala oko 140.000 stanovnika, uključujući 17.000 palestinskih izbeglica. Tokom i nakon izraelskog osvajanja pokrajine 1967. godine, između 80 i 130 hiljada lokalnih Arapa, uglavnom Druza, pobeglo je u druge delove Sirije i arapskog sveta. Ostalo ih je samo 7.000 u šest sela. Ponuđeno im je izraelsko državljanstvo, ali je većina to odbila i zadržala sirijsko. Plato je stavljen pod izraelsku vojnu upravu i integrisan je u saobraćajni i finansijski okvir Izraela.
Neposredno nakon Šestodnevnog rata, izraelska vlada je preduzela korake da naseli izraelske građane na Golanskoj visoravni. Izraelske vlasti su uništile više od sto arapskih sela i farmi koje su date jevrejskim kolonistima na korišćenje. Nasuprot tome, na delu visoravni pod sirijskom kontrolom, površine 600 kvadratnih kilometara, nalazi se više od 40 sirijskih gradova i sela. Do kraja 1970-ih osnovano je skoro 30 jevrejskih naselja. Naselja obuhvataju poljoprivredne zajednice i urbane centre, a nastala su uz podršku državnih subvencija i investicija. Novoizgrađena jevrejska naselja povezana su sa Izraelom kvalitetnim putevima. Izraelska aneksija 1981.
Izraelski Kneset je 14. decembra 1981. doneo Zakon o Golanskoj visoravni. Iako zakon nije koristio termin aneksija, izraelska opozicija i međunarodna zajednica su to smatrali aneksijom. Sa uvođenjem izraelske civilne uprave, ovo područje je efektivno integrisano u izraelsku državu. Izraelska de fakto aneksija Golanske visoravni dodatno je pogoršala izraelsko-arapske odnose i potkopala poziciju Izraela u međunarodnoj zajednici.
Prema međunarodnom pravu, uključujući i Četvrtu Ženevsku konvenciju, teritorijalne promene koje su rezultat rata smatraju se nezakonitim bez dogovora između zaraćenih strana. Shodno tome, izraelska aneksija visoravni G. nije međunarodno priznata. Vrlo brzo nakon čina aneksije, Savet bezbednosti UN je 17. decembra 1981. usvojio Rezoluciju 497, kojom je aneksiju Izraela proglasio „ništavom i bez međunarodnog pravnog dejstva“. Nijedna članica Ujedinjenih nacija nije priznala suverenitet Izraela nad Golanskom visoravni, sa izuzetkom SAD 2019. Međunarodno pravo, kako se tumači kroz brojne rezolucije UN, smatra da je to visoravan okupirana sirijska teritorija. Diskriminacija Druza
Prema poslednjim procenama, na Golanskoj visoravni živi oko 50.000 stanovnika, od kojih su otprilike polovina Jevreji (koji žive u 32 naselja), a druga polovina arapski Druzi (žive u četiri naselja). Druzi su suočeni sa složenom situacijom. Iako im je nakon aneksije ponuđeno izraelsko državljanstvo, do danas ih je manje od 20 odsto prihvatilo. Većina Druza je zadržala sirijsko državljanstvo i stalni su stanovnici Izraela. Druzi i dalje održavaju intenzivne kulturne i društvene veze sa Sirijom.
Proizraelski Druzi su istorijski bili izopćeni od strane pro-sirijskih Druza. Postoji tenzija između izraelske vlade i zajednice Druza, koja je diskriminisana. Ljudska prava društvene zajednice često su tema međunarodnih organizacija za ljudska prava. Ograničenja kretanja, nedovoljan pristup resursima i nedovoljna politička prava samo su neki od problema sa kojima se Druzi suočavaju na Golanskoj visoravni. Ujedinjene nacije i druge organizacije redovno pozivaju Izrael da poštuje prava autohtonih Arapa. Ipak, čak i u takvoj poziciji, Druzi u Izraelu su u boljoj poziciji od svojih sunarodnika u ratom razorenoj Siriji.
Strateški značaj pokrajine
Golanska visoravan je od izuzetnog strateškog značaja za Izrael iz dva glavna razloga. Prvo, njegov položaj na velikoj nadmorskoj visini omogućava vojnu kontrolu nad delovima Sirije i Izraela. Izrael smatra ovo područje ključnim odbrambenim uporištem protiv potencijalnih napada iz Sirije od strane Sirije ili proiranskih šiitskih milicija, uključujući Hezbolah. Drugo, područje je ekonomski veoma vredno. Tel Aviv je zadržao kontrolu i značajno investirao u ekonomski razvoj Golanske visoravni jer je prepoznao veliki potencijal. Bogat je vodnim resursima, što je od velikog značaja za Izrael s obzirom da se nalazi u sušnom regionu Bliskog istoka. U južnom delu pokrajine razvijena je poljoprivreda uz ratarstvo (navodnjavanje), a u severnom delu stočarstvo. Područje je postalo nadaleko poznato po poljoprivredi, posebno vinogradarstvu i uzgoju voća i povrća, koji su važne privredne djelatnosti.
Izraelske vlasti su razvile poljoprivredne projekte i turističku infrastrukturu, dalje integrišući Golansku visoravan u svoju ekonomiju u namjernom potezu da bi izraelska vladavina ili okupacija postala trajna. Turizam je postao važan sektor, sa brojnim turističkim atrakcijama, uključujući prirodne lepote, arheološka nalazišta i skijališta. Ekonomski razvoj je značajno poboljšao životni standard stanovnika izraelskih naselja, dok su Druzi često marginalizovani u razvojnim projektima. U pokrajini postoje različiti mineralni resursi kao što su gvožđe, bakar i drugi metali. Na kraju krajeva, postoje određene rezerve nafte koje plato čine potencijalno bogatim naftom.
Neuspele diplomatske inicijative
Sirija je decenijama nastavila da insistira na povratku Golana kroz mirovni sporazum sa Izraelom. Sirijci su zahtevali potpuno izraelsko povlačenje iz pokrajine, dok su izraelske vlade uslovljavale povlačenje sa Golana u zamenu za normalizaciju odnosa sa Sirijom, pod uslovom da se ispune određene bezbednosne garancije. Sirijski predsednici Hafez al-Asad i njegov sin Bašar odbili su da priznaju Izrael.
Pregovori između Sirije i Izraela, započeti u Madridu 1991. godine, nastavljeni su s prekidima sve dok nisu konačno prekinuti 2000. Ključni nesporazum je bio oko pristupa Galilejskom jezeru. Izraelci su ponudili da se povuku na granicu pre 1948. (linija Polet-Njukomb iz 1923.), dok su Sirijci insistirali na granici koju je Sirija zauzela tokom Prvog arapsko-izraelskog rata 1948-49. i pod kontrolom do 1967, uključujući i komad zemlje na istočnoj obali Galilejskog mora. Razlika između ove dve linije je uglavnom manja od 100 metara, ali linija iz 1967. bi dala Siriji pristup Galilejskom jezeru, dok je Izrael želeo da zadrži kontrolu nad svojim jedinim slatkovodnim jezerom i glavnim vodnim resursom. Pregovori između dve zemlje obnovljeni su 2008. godine uz pokroviteljstvo Turske, koja je tada bila bliski saveznik obe zemlje, ali su se posle ostavke izraelskog premijera Ehuda Olmerta izjalovili. Anketa iz 2008. pokazala je da se 70% Izraelaca protivi napuštanju Golana radi mira sa Sirijom. Dodatne tenzije nakon izbijanja sirijskog rata
Bezbednosna situacija na Golanskoj visoravni i dalje je izazovna. Sirijski građanski rat, koji je počeo 2011. godine, dodatno je zakomplikovao situaciju. Sukobi između sirijskih pobunjenika, vladinih snaga i raznih terorističkih grupa kao što je Al-Nusra između 2012. i 2018. godine stvorili su nestabilno okruženje u sirijskom delu visoravni. Tokom rata situacija se dodatno zakomplikovala zbog prisustva raznih militantnih snaga, uključujući Hezbolah i iranske snage, koje Izrael smatra ogromnom pretnjom po svoju bezbednost. Izrael je od 2018. godine izvodio vazdušne udare unutar Sirije, često pravdajući svoje akcije potrebom da zaštiti svoje građane od pretnji sa sirijske teritorije. Sirijska vlada preuzela je kontrolu nad istočnim delom visoravni 2018. godine.
Turbulentni razvoj događaja u Izraelu i regionu tokom 2010-ih naterao je tradicionalno tihe Golanske Druze da glasnije govore o svom podređenom statusu. Istovremeno, došlo je do porasta zahteva za izraelsko državljanstvo od strane mladih Druza (usled sirijskog rata), dok je većina počela da prisustvuje javnim skupovima potvrđujući svoju lojalnost Siriji. Promena američke politike dogodila se tokom Trampove administracije, koja je u martu 2019. priznala izraelski suverenitet nad Golanskom visoravni. Ova odluka naišla je na široku osudu međunarodne zajednice i dodatno je zakomplikovala mirovne pregovore. Ostatak međunarodne zajednice i dalje vidi tu teritoriju kao sirijsku, pod izraelskom okupacijom. Generalni sekretar UN Antonio Guteres objavio je saopštenje da se status Golanske visoravni nije promenio. Arapska liga je osudila potez SAD, rekavši da „Trampovo priznanje ne menja status oblasti“.
Zaključak
Izraelska okupacija Golanske visoravni ostaje jedno od najkontroverznijih pitanja na Bliskom istoku. Od 1967. godine pokrajina je postala poprište političkih, vojnih i pravnih sukoba, koji su značajno uticali na regionalnu dinamiku. Iako je Izrael integrisao plato u svoj državni sistem i razvijenu infrastrukturu, međunarodna zajednica i dalje smatra da je to područje okupiranom. Budućnost platoa zavisiće od širih političkih i diplomatskih napora u regionu. Iako trenutne okolnosti ne ukazuju na skori mir između Izraela i Sirije, nije isključena mogućnost pregovora i diplomatskih rešenja. S obzirom na obilje prirodnih resursa, ne čudi što Izrael ne želi da se odrekne Golanske visoravni.
Međunarodna zajednica, na čelu sa UN, mogla bi da odigra ključnu ulogu u pronalaženju trajnog rešenja koje bi zadovoljilo interese svih strana.
Matija Šerić
