Dragan Radović, autor filma o masovnim stradanjima srpskog naroda u bihaćkom kraju, kaže za „Politiku” da na tom prostoru ima puno spomenika, zaraslih u korov, posvećenih žrtvama o kojima ljudi ne znaju ništa
Nakon završetka filma, u sali je bio muk. Bez aplauza i ustajanja, mnoge gledaoce prikovane za sedišta sa suzama u očima držala je priča o masovnom stradanju srpskog stanovništva u, posle Jasenovca i Jadovna, najvećem stratištu na prostoru Nezavisne Države Hrvatske.
Takva je bila atmosfera na beogradskoj premijeri filma „Garavice” 21. februara, koji prati priču o zločinima od početka do kraja Drugog svetskog rata na prostoru Korduna, Bihaćke krajine, zasnovanu na više hiljada dokumenata, sudskih presuda, zapisnika, kao i ispovestima petnaest preživelih svedoka.
Film donosi istinu o zločinu o kojem se dugo ćutalo
Na području udaljenom oko dva i po kilometra od Bihaća, krajem jula i početkom avgusta 1941. godine, ustaše su ubile preko 12.000 Srba. Dragan Radović, autor filma i predsednik Fondacije „Zaboravljeni koreni”, prikazao je, osim Garavica, i druga stratišta u bihaćkom kraju, u želji da, kako je rekao, pokaže istinu o zločinima o kojima se malo govori. Priča o masovnim stradanjima potvrđena je i u knjizi „Korana ko rana” autora Dragana Grgića, zabranjenoj 1961. godine, koju je Radović otkrio i objavio.
Srbi iz bihaćkog kraja su tokom Drugog svetskog rata bili zatočeni u zatvoru Kula, nakon čega bi im bilo rečeno da idu u radne logore u Nemačku, a ustvari su prevoženi na stratišta. Radović priča za „Politiku” da na tom prostoru ima puno spomenika, zaraslih u korov, posvećenih žrtvama o kojima ljudi ne znaju ništa. To ga je, kako je kazao, podstaklo da snimi film, kao i osećaj da je ovo poslednji momenat da se tako nešto uradi.
– Ove priče su snimljene prvi i poslednji put, svedoci umiru, već je preminula polovina onih koji su govorili u filmu. Pričali su o tome šta su kao deca preživeli, neki od njih su i ranjeni, izgubili su i porodice. Upečatljiva je priča bake Ljubice, koja je preživela, ali je stradala njena kompletna porodica. Ona je kao dete ranjena u nogu i glavu. Nisu oni govorili samo o zločinima, nego i o ličnim emotivnim doživljajima početka i kraja rata, kao i događajima posle. Na filmu se vidi da na momente počinju da plaču. Nismo mogli da prikažemo sva svedočenja, toliko priča ima, samo istraživanje je trajalo tri godine. Nažalost, o zločinima u tom kraju se malo govori, a problem je i što dosadašnji popisi nisu izneli tačan broj žrtava – kaže autor filma.
Devedesetih nastavljeno što nije završeno 1945.
Prema podacima Savezne komisije za popis žrtava rata iz 1964. godine, na prostoru Bihaća, Cazina, Velike Kladuše, Bosanske Krupe i Bosanskog Petrovca bilo je 25.124 srpske žrtve i 2.662 žrtve drugih naroda – Jevreja, Hrvata, muslimana, Roma… Taj popis, navodi Radović, nije potpun.
– Nije obuhvatio žrtve dovođene sa prostora Like, Banije, koje su stradala na bihaćkim stratištima, kao ni porodice solunskih dobrovoljaca iz Bihaća koje su nakon Prvog svetskog rata dobijale zemlju u Vojvodini. Kada je počeo Drugi svetski rat Mađari su ih proterali nazad i oni su u svom kraju stradali, i nisu popisani jer se on vršio na osnovu prebivališta početkom rata. Zatim, u filmu je napravljena uporedna analiza više popisa, i kad se oni uporede, nakon rata je broj Srba u pet opština smanjen sa 105.000 na 49.000. Zločini su se prenosili, i tokom devedesetih je izvršeno poslednje čišćenje srpskog naroda sa tog prostora, i danas Srba praktično tamo nema, a bili su većina – objasnio je on.
Zločine je, prema njegovim rečima, pratio i proces masovne islamizacije i pokatoličavanja. Naveo je da je Srbima bilo „ponuđeno” da promene veru, i postanu ili katolici ili muslimani. Oni su više birali katoličanstvo zbog, kako je rekao Radović, sličnosti.
– To je izazvalo bes muslimana koji su ih zbog toga ubijali – kazao je on.
Tišinu nakon projekcije je, prema njegovom mišljenju, izazvalo i to što je film potkrepljen dokazima.
– Nema kompromisa, stvari su predstavljene onakve kakve jesu. U filmu se nalazi isključivo ono što je argumentovano, što se može potvrditi pričama svedoka, dokumentima. Priložene su informacije Vojnog arhiva Beograda, Jugoslavije, Bosne i Hercegovine. Primera radi, kada jedan deda kaže da su muslimani i Hrvati skidali garderobu sa mrtvih, prali je i nosili kućama, odmah nakon toga prikazuju se dve presude u kojima se to potvrđuje, jedna iz Bosanske Krupe, druga iz Bosanskog Petrovca – objasnio je Radović.
Prvi spomenik posvećen žrtvama stratišta Garavice, podignut je 1949. godine u neposrednoj blizini Bihaća. Na njemu je napisano da je on uspomena na dvanaest hiljada ubijenih Srba od strane ustaša. Međutim, prema rečima Radovića, kasnije podizani spomenici su se drugačije odnosili prema tom zločinu.
– Spomenici koji su postavljeni naknadno pisani su latinicom i izbegnut je tekst ko su žrtve a ko počinioci. Čak je u selu Rujnica podignut spomenik za stradalu žene i decu na kom piše da je zločine počinio okupator, a Italijani ne samo da nisu učestvovali u tim zločinima nego su i streljali hodžu Bećira Borića koji je sa ustašama pobio te žene i decu – istakao je on.
Strašna uloga žena i dece
Radoviću se čini da je na beogradsku publiku najveći utisak ostavio deo koji govori o učestvovanju žena i dece u zločinima.
– Sve je to u filmu dokazano, kako dokumentima, tako i rečima svedoka. Najjezivije je što su u te zločine ustaše vodile kompletne svoje porodice, deca su prevrtala mrtve u jamu, pljačkala su zajedno sa ženama, a u srpskim selima Suve Međe deca su direktno učestvovala u ubijanjima – rekao je Radović.
„Korana ko rana” – ponovo štampana
Veliki deo zločina opisan je u Grgićevoj knjizi „Korana ko rana”, koja je, prema mišljenju Dragana Radovića, zabranjena zbog neslaganja komunističke vlasti sa interpretacijom događaja iz Drugog svetskog rata.
– Dragan Grgić, i sam nosilac partizanske spomenice, opisivao je događaje istinito, ne ideološki. Kad pročitate knjigu, shvatićete kako je funkcionisao Drugi svetski rat na prostoru NDH. Opisivao je i šverc, i sve spletke, prevare, kao i stradanje Srba, izložio i svoja i svedočenja drugih ljudi, naveo imena žrtava, zločinaca, priložio fotografije, mapu, razgovore koji nam pomažu da shvatimo kako su tada obični ljudi doživeli rat. Kritikovao je i komunističke odluke, dao primer kako su Srbi živi spaljeni u jednoj crkvi i da je bilo dovoljno oružja i ljudi, ali je komanda ostala imuna i pustila narod da strada – objasnio je Radović i kazao da je do knjige došao tokom istraživanja za film zahvaljujući Iliji Šikmanu i Petri Trkulji, oficirima u penziji.
Radović je rekao da će uskoro, zbog velikog interesovanja, film ponovo biti emitovan u Beogradu 18 marta ove godine, kao i ustupljen besplatno svim televizijama, i postavljen na jutjub kanal fondacije. Projekciju u Beogradu organizovala je Informativna služba Srpske pravoslavne crkve, sa blagoslovom patrijarha Porfirija, „u cilju očuvanja svedočanstva o mučeničkom životu i stradanju pravoslavnih Srba u Drugom svetskom ratu na prostoru Bihaćke krajine”.
