Do 1054. godine i „Velikog raskola“ Istočna i Zapadna Crkva živele su u zajedništvu i bratskoj ljubavi, iako se dalo naslutiti iz nesuglasica između Karla Velikog i carigraskog patrijarha Fotija (9.vek) da će raskol biti neminovna stvar. Ipak, sve do te, 1054. godine, Crkva je bila jedno i uvažavala jedan od osnovnih postulata hrišćanskog učenja, a to je jedinistvo u različitosti.
I istok i zapad, zajedno su donosili dogme na vaseljenskim saborima, počevši od prvog u Nikeji 325. godine, pa sve do poslednjeg, „ikonobračkog“, takođe održanog u Nikeji, 787. godine.
Razlozi koji su doveli do Velikog raskola
Velika šizma ili Veliki raskol, najveći je raskol u istoriji hrišćanstva. Mnogobrojni su razlozi koji su doveli do odvajanja zapodnog hrišćanstva od vaseljenske Crkve. Svi oni mogu se svesti uglavnom na tri osnovna kao i ostale proistekle iz njih: etnopsihološki karakter Grka i Rimljana; politički –premeštanje prestonice Rimskog carstva iz Rima u Carigrad (Konstantinopolis); i uzroci crkveno-dogmatske prirode koji su i najvažniji.
Sva ranija razmimoilaženja Istoka i Zapada u vezi sa pojedinim pitanjima vere i crkvene discipline trajala su duže ili kraće i bila su ranije ili kasnije prevladavana. Međutim, raskol koji se dogodio u HI veku makar za sada je konačan, traje skoro hiljadu godina, i mali su izgledi da bude prevladan.
Veliki raskol dogodio se u vreme pape Lava IH (1049-1054) (papa je doduše umro u aprilu 1054. godine, a raskol je konačno nastao 16. jula iste godine), patrijarha carigradskog Mihaila Kirularija (1043-1058) i u vreme vizantijskog cara Konstantina IH Monomaha (1042-1055).
U to vreme Normani i Nemci (car Henrih III) osvojili su južnu Italiju. Papi je u tom trenutku bila potrebna pomoć Vizantije, i zato je održavao veze sa carem. Južna Italija je u crkvenom pogledu potpadala pod Carigradsku patrijaršiju, a papa je u tim oblastima počeo da uvodi latinsku bogoslužbenu i crkvenu praksu koja je na zapadu postojala već nekoliko vekova, kao: služenje Svete liturgije na beskvasnom hlebu, post u subotu, filioque (filiokve) u Simvolu vere, celibat ili neoženjeno sveštenstvo i priznavanje papskog prvenstva.
Razlike u učenjima
Carigradski patrijarh Mihailo Kirularije, oštro se, poput patrijarha Fotija u IH veku, usprotivio takvoj crkvenoj praksi. Na Istoku se reagovalo tako što su u Carigradu zatvoreni svi latinski manastiri i crkve u kojima je sprovođena takva praksa. Interesantno je da savremeni vizantijski izvori ne beleže izričito sukobe ovakve vrste koji su doveli do raskola. Obaveštenja o raskolu daju uglavnom iscrpnije zapadni latinski izvori kao i bogata prepiska koja je tih godina vođena između vodećih crkvenih i političkih ličnosti Istoka i Zapada.
Tako je ohridski arhiepiskop Lavuputio Poslanicu arhiepiskopu Jovanu Tranijskom u kojoj otvoreno osporava upotrebu azima – beskvasnog hleba u liturgiji, post subotom, celibat i filiokve.
Na ovo pismo odgovorio je papa Lav ne spominjući spornu crkvenu praksu, već je više govorio o autoritetu apostola Petra, o patrijarsima jereticima u Carigradu, pomenuo je čak i jednu neistinu da su neke žene bili patrijarsi, zatim se pozivao na tzv. Konstantinov dar (Donatio Constantini) itd.
Patrijarh Mihailo Kirularije angažuje arhiepiskopa Lava Ohridskog kao i monaha Studitskog manastira u Carigradu Nikitu Stitatosa da bogoslovski obrazlože novotarije koje su se na Zapadu pojavile, što su ova dvojica rado i učinili. Nikita Skitatos je napisao jedan traktat. Međutim, kardinal Humbert (Humbertus de Silva Kandida) odgovorio je na ovaj traktat pobijajući ga. Takođe je odgovorio i na Poslanicu arhiepiskopa ohridskog Lava, i tako je na već poznati način opravdao sve dogmatske i liturgičke novine zapadne Crkve.
Papa šalje delegaciju u Carigrad
Međutim, bolje veze sa Zapadom i papom u tom trenutku imao je car Konstantin Monomah. Njegova pisma papi bila su pomirljiva. Zato je papa poslao u Carigrad tročlanu delegaciju da razgovara sa patrijarhom. U toj delegaciji su bili kardinal Humbert de Silva Kandida, Fridrih kancelar rimske crkve i arhiepiskop Petar Amalfijski. Humbert je poneo sa sobom i svoj odgovor arhiepiskopu ohridskom Lavu i Nikiti Skitatosu. Čak je bio održan i jedan kolokvijum u Carigradu na kome je Nikita pristao da njegov traktat bude spaljen u Studitskom manastiru.
Anatema na carigradskog patrijarha i njegove istomišljenike
Patrijarh nije primio papinu delegaciju, a oni su nezadovoljni prijemom učinili jedan neprimeren postupak kojim su bacili anatemu, prokletstvo, na Carigradsku crkvu. Naime, u subotu 16. jula 1054. godine, oni su u crkvi Svete Sofije (Aja Sofija) u Carigradu za vreme bogosluženja javno, pred sveštenstvom i narodom, položili pismenu anatemu u oltaru crkve. Odlučenje (ekskomunikacija) i anatema izrečeni su u pismenom obliku na patrijarha Mihaila Kirularija i njegove pristalice i istomišljenike ako se ne pokaju. Simbolično su, izlazećiiz crkve, otresli prašinu sa obuće svoje govoreći:“Bog neka vidi i sudi“ (Videat Deus et iudicat).
U napisanoj anatemi između ostalog kaže se da je sam grad Carigrad bio hrišćanski i pravoslavan, a što se tiče patrijarha, on je jeretik, kao i njegovi sledbenici. Još im se pripisuje da su arijanci, nikolaiti, manihejci, duhoborci. Sam patrijarh se optužuje da je postao monah iz ljudskog straha i da je neofit (skoro kršten).
Papski izazlanici su 17. jula napustili Carigrad, a 19. jula patrijarh je uzrazio želju da se susretne sa njima. Zato su se oni vratili iz Selimvrije, ali do susreta ipak nije došlo, jer je car tražio da i on prisustvuje sastanku. Izaslanici su posle toga konačno napustili vizantijsku prestonicu. Iz Carigrada je takođe proteran duka Argiros, komandant u južnoj Italiji koji se otvoreno solidarisao sa uvođenjem latinskih obreda u ovoj oblasti.
Sabor u Carigradu
Patrijarh Mihailo je 20. jula u Carigradu održao sabor kome su prisustvovali 12 mitropolita i dva arhiepiskopa. Bula papskih legata kojom se izriče anatema prevedena je na grčki jezik, na saboru je bila osuđena, a pet dana kasnije bila je spaljena u Carigradu. U saborskoj odluci, a povodom anateme, između ostalog kaže se da su sa Zapada (zapadne tame) u Carigrad došli nekakvi nečastivi ljudi:“Došli su kao grom, ili bura, ili grad, ili bolje, kao oni koji hoće da uklone istinu“. O neposrednim posledicama bacanja anateme govori pismo patrijarha Mihaila Kirularija upućeno antiohijskom patrijarhu Petu, u kome ga prekoreva, kao i aleksandrijskog i jerusalimskog patrijarha, što i dalje u diptihu na bogosluženju pominju papino ime: „To je nerazumljiva nemarnost. Izvesno je da je od vremena Šestog vaseljenskog sabora i za sva buduća vremena, papino ime izbačeno iz pomenika naših crkava“.
Veliki raskol 1054. godine ili kako je neki drugačije nazivaju „šizma“, u istoriji hrišćanstva nikada nije prevaziđen i izglađen. Formalno skidanje međusobnih anatema (prokletstva) izvršeno je 1965. godine između carigradskog patrijarha Atinagore i pape Pavla VI, ali crkveno jedinstvo nije postignuto. To znači da bez duhovnog jedinstva, jedinstva u veri, nadi i hrišćanskoj ljubavi, nema pravog i istinskog pomirenja i jedinstva koje se ne može postići administrativnim, tehničkim i kompromisnim sredstvima, a još manje političkim merama i duhovnim imperijalizmom, za kojim danas sve više poseže Zapad.
Poslušajte reči blaženopočivšeg Mitropolita crnogorsko-primorskog Amfiliohija o jeresi Filiokve.
