Nabrajajući karakterne osobine Srpskog naroda episkop Nikolaj kaže: „Treba znati da su tri glavna običaja postala i glavne osobine Srpskog naroda od starih vremena. To su: zadužbinarstvo, svečarstvo i mobarstvo.
Zadužbinarstvom Srbi posvedočuju svoju ljubav prema Bogu, svečarstvom (tj. slavljem) ljubav prema Svecima Božijim, a mobarstvom ljubav prema bližnjima svojim.“ O ovim srpskim duhovnim osobinama moglo bi se mnogo reći (o svečarstvu, tj. Srpskoj slavi, biće pročitan poseban koreferat), ali ćemo se ovde ograničiti samo na to da kažemo da sve te osobine potiču najpre od Srba Svetitelja i narod ih s pravom vezuje za ime Svetoga Save.
Sveti Sava, i drugi sveti Nemanjići, bili su veliki srpski zadužbinari, ne samo podizanjem crkava i manastira („Dobro je i čestno i Bogu ugodno činiti dobro svetim i božanstvenim crkvama, jer od toga ništa lepše nema“, veli Sveti kralj Milutin u svojoj povelji), nego i mnogobrojnih drugih za narod dobrotvornih i Bogu ugodnih ustanova – partenona, sirotilišta, bolnica, prihvatilišta, škola, stranoprijemnica, gde se projavljivao tradicionalni srpski i svetosavski duh domaćinstva i gostoprimstva, što je posle prihvaćeno i u svim srpskim manastirima i kućama, zadrugama i domaćinstvima.
Objašnjavajući u svome Rječniku srpskog jezika šta znači reč „zadužbina“ Vuk Karadžić beleži pravo narodno shvatanje o tome: „Najveća je zadužbina načiniti namastir ili crkvu, kao što su srpski carevi i kraljevi gradili; potom je zadužbina načiniti ćupriju na kakvoj vodi ili preko bare, kaldrmu po rđavu putu, vodu dovesti i načiniti blizu puta, usaditi ili nakalemiti voćku blizu puta, gladnog nahraniti, žednog napojiti, golog odjenuti itd“.
Ovom srpskom svetosavskom običaju zadužbinarstva i dobrotvorstva sledovali su ne samo Srbi Svetitelji (divan je primer opštenarodnog dobrotvora Svetog Stefana Štiljanovića iz Slavonije), nego i mnogi istaknuti Srbi (npr. Arhimandrit Gerasim Zelić, Knez Ivo od Semberije, Hercegovac Ilija Nerandžić, Ilija Kolarac, Mihajlo Pupin, Sima Igumanov iz Prizrena, mnoge Karađorđeve i solunske vojvode i mnogi današnji srpski dobrotvorni ljudi, koji od svojih usta odvajaju da crkvama i svojim bližnjima dadu i pomažu.
Isto je tako i sa srpskim običajem mobe, tj. međusobnog bratskog i hrišćanskog besplatnog pomaganja, osobito sirotinji i nevoljniku.
U stvari sav srpski zadružni, saborni (rekao bih crkveni, liturgijski) duh i karakter narodnog života duboko je prožet jevađelskim čovekoljubljem u ime hristoljublja („jer kad učiniste jednome od ove moje male braće, meni učiniste“). Tu se najkonkretnije ispoljava onaj bratski saborni duh prvih hrišćana, crkveni i manastirski duh jedinice.
Nije slučajno što se kroz vekove sav srpski zajednički narodni život odvijao oko manastira i crkvi i njihovih „hristianskih sabora“, gde je, po reči J. Cvijića, narod ispoljavao „jednu višu odanost Crkvi i veri“. Takođe veli i Prota Matija: „Treba našim kaluđerima blagodariti, što su nam manastire sačuvali, gde se naše sveštenstvo učilo i narod okupljao i našu veru i običaje sačuvao, te se nismo isturčili ili pošokčili (Memoari).
Kroz ovaj i ovakav domaći, porodični i zajednički crkveni život svaka je srpska kuća postajala mala crkva (i to ne samo o Božiću, Uskrsu, ili o slavi), što je rezultat duboko usađene crkvenosti (kao šire shvaćene liturgičnosti, sabornosti, kozmičke evharističnosti, svojstvene uopšte Pravoslavlju). N
garavno, ovim ne želim da pravdam ipak prosečno smanjenu crkvenost, tj. pohađanje crkve, kod današnjih Srba (najviše posledica turskog ropstva i novijih nedaća pod okupatorima i komunistima). Ali zato, kada verujući Srbin ode crkvi na službu Božiju i na sveto Pričešće onda je to za njega pravi praznik i stvarni preporoditeljski događaj, pa za takve i veli srpska narodna pesma: „Kad iz crkve ide, miriše mu duša kao rani bosiljak“.
