Manastir Visoki Dečani kod Peći, zadužbina je kralja Stefana Uroša III Dečanskog, sina Milutinovog, započeta 1327. i dovršena trudom sina njegovog – kralja Stefana Dušana 1335. Nepomeriva je vekovna utvrda srpskog pravoslavlja.
Uzdiže se na desnoj obali Dečanske Bistrice, u metohijsko-prizrenskoj kotlini, pod obroncima Streočke planine. Okružen je kestenovim i borovim šumama, natkriljen planinama, na putu prema nemanjićevskoj carskoj prestonici Prizrenu. U njemu su se kao najveća svetinja, pored izobilja zlata i srebra crkvenih predmeta i bogatstva duboreza, kamene plastike, ikona i fresaka, sačuvale čudotvorne mošti njegovog prvog osnivača.
Iz Osnivačke povelje manastira Dečani, 1330. godine:
„Tebi se klanjam, /Hriste Spase/, tražeći tvoju veliku pomoć sa strahom i želeći svom dušom da sledim za učenjem i delima svetih roditelja i praroditelja svojih … ponajviše preosvećenog i blaženog Save, koji se više od svih potrudi oko Svetih Božijih zapovesti … On stvori i arhiepiskopiju, i mnoge crkve iz temelja sazda i postavi u njih ljude časne … On i ovde kod mesta zvanog Dečani obrete mesto pogodno i krasno za sazidanje Božijeg doma, obeleži ga (krstom), i blagoslovi da bude svetilište … Njegovim molitvama meni se otkri ovo skriveno skrovište, sačuvano za mene i moga sina, mladoga kralja Dušana, koje na ovom mestu ukri (sakri) ovaj moj sveti gospodin … „
Stefan Uroš Treći je sazidao manastir nedaleko od „prvog sela zvanog Detčani“ (Dedčani). Nazvao ga je Dečanskim po obližnjem predelu tako prozvanom ne samo zbog blizine mnoštva monaških ćelija u kojima su se, iz pokolenja u pokolenje, podvizavali „dobri dedovi ili starci“, što izvorno i znači od Grka pozajmljena reč „kaluđeri“, nego i u znak zahvalnosti prema najmilijem od svojih predaka, pradedu telesnom i „dedu“ duhovnome, Svetom Savi, čijim mu se molitvama to mesto otkri.
Uobičajeni epitet „Visoki“ Dečani su dobili kako zbog toga što njihova crkva predstavlja najveću i najvišu sačuvanu građevinu srednjevekovne Srbije, tako i zbog skupocenih građevinskih materijala od kojih su sazidani, koji su takođe činili da oni „preuzvišenom blagodaću sjaje svima koji ih gledaju“. Jedan anonimni putopisac iz XV veka ostavio je zapis da Stefanova crkva „svaku misao prevazilazi lepotom, mramorjem i veličinom i različitim likovima, za šta nije dovoljna godina da se ispriča, a izgled crkve vid i oči koje gledaju umara, od silne svetlosti mramora kao neka zvezda Danica koja iznutra sja.“
Manastirski kompleks
Od veličanstvenog prvobitnog arhitektonsko-prostornog koncepta monaške naseobine, osim crkve, preostale su dve srednjevekovne građevine – trpezarija i delimično očuvana ulazna kula. Podignute su u isto vreme kada i crkva, rukama istih majstora. Od višespratne odbrambene kule, sačuvano je samo prizemlje. Godine 1926. postavljeni su nova krovna konstrukcija, kao i nova gvozdena vrata, umesto stare drvene kapije. Pretpostavlja se da je ulazna kula, nad prizemljem visokim oko 9 metara, imala još najmanje tri sprata i zvonik na vrhu i da je bila najdominantnija građevina u sklopu manastirskog utvrđenja.
Manastir Dečani je sagrađen shodno srednjevekovnom obrascu obrazovanja većih monaških obitavališta. Glavno svešteno zdanje jeste crkva, smeštena u sredini kružnog prostora, opasanog ogradnim zidom, na koji naležu ostale zgrade.
U pisanim dokumentima i književnim spisima pominju se sledeći objekti koji su pripadali manastiru:
- široka i tvrda ograda utvrđena čestim kulama,
- pirg nad ulazom ili „stolp“ (stub ili kula) zvonare i časovnice,
- trpezarija, kuhinja,
- „vinica“ (vinski podrum),
- trpeza kraljevska,
- razne „polate“ – ćelije,
- igumenarija, odnosno arhimandrija,
- izvan manastira bolnica, vodenica, istočnici (izvori) i još dalje „gvozdeno kolo“ – topionica, čije lokacije zbog istorijskih neprilika nikada nisu ozbiljnije istraživane.
Monaške ćelije su se nalazile na južnoj strani uz spoljne zidove, na boju (spratu) „kao ptičja gnezda“. Prizemlja su korišćena kao ekonomske prostorije.
Posle sabornog hrama, od svih zdanja najvažnija i najveća građevina u manastiru je trpezarija. U novije vreme obnovljena, trpezarija spoljnim izgledom odgovara onoj iz XIV veka.
Ulaz u manastir se nalazi na jugozapadnoj strani, na tlu uzdignutom iznad platoa na kojem je većina manastirskih zdanja, omogućujući da se u prvom susretu sa Dečanima obuhvati pogledom gotovo ceo kompleks manastira. U središtu dominira veličanstveni hram Vaznesenja Hristovog.
Arhitektura hrama manastira Dečani
Hram posvećen Hristu Spasu Svedržitelju, odnosno Vaznesenju Gospodnjem, podignut je kao grobna crkva, na mestu koje je za „dom Božiji“ po rečima Svetoga Kralja, odabrao Sveti Sava ali nije stigao da to svetilište sam sazida. Pod budnim okom arhiepiskopa Danila Drugog, grupa rukodelaca iz Primorja, na čelu sa fra Vitom Trifunovim Čučom, opatom crkve Svete Marije na Gurdiću, od „Kotora, grada kraljevoga“ zaodenula je hram spolja u „evropskije“ ruho, ali ga je iznutra potpuno prilagodila pravoslavnom bogosluženju.
Arhitektura katolikona manastira Visoki Dečani svrstava se u raški stil. Predstavlja spoj višebrodne vasilike (nazvane po starorimskoj „basilici“) i jednobrodne i jednokupolne raške crkve, koja spolja deluje kao trobrodna. Nju čini iznutra petodelno raščlanjeni prostrani brod (naos) nadvišen kupolom koja se oslanja na četiri masivna stuba (u tom delu crkva je visoka do 29 metara), a na zapadnoj strani je trobrodna priprata ili tročlano predbrodje (narteks), u kojoj se nekada nalazila krstionica. Dečanska crkva je duga preko 36 metara, a široka 24 metra. Oltarski prostor je trodelan, u sredini je glavni oltar sa Časnom trpezom.
Crkva manastira Dečani zadivljuje koliko svojom plemenitom višebojnošću, toliko i harmonijom dobro proporcionisanih masa, i postepenim uzdizanjem krovova ka središnjem delu građevine, koji je ovenčan kubetom. Sama zidna platna, obložena toplo-žutim pećkim oniksom i crvenkasto-ružičastom dečanskom brečom, u naizmeničnim redovima, uz monumentalnost građevine doprinose živopisnom i skladnom izgledu dečanske crkve.
Crkva ima i dva paraklisa. Na južnoj strani je paraklis posvećen Svetom Nikolaju, a na severnoj Svetom Dimitriju. U građenju i ukrašavanju stopljeni su romejski, romanički i gotički elementi. Skulptura ima tipična romanička obeležja. Dečanski saborni hram sadrži najbogatije klesane ukrase, kao i jednu od najvećih srednjevekovnih „galerija“ fresaka. Jedan je od retkih srpskih crkvenih spomenika koji je pod čudesnim pokroviteljstvom svojih zaštitnika ostao neoštećen tokom tolikih vekova do dana današnjeg.
Skulpturalni ukras Visokih Dečana
Vajarski ukras dečanske crkve brojan je i raznovrstan. Pored obilja plitkih reljefa ima i kompozicija u dubokom reljefu i skulptura. Skulpturalni ukras u vidu neobičnih ljudskih i životinjskih figura, čudovišnih likova ili biljnih motiva susreće se na stotinak konzola u krovnom arkadnom vencu. Dekorativnom plastikom potkrovnih venaca obogaćene su sve fasade sabornog hrama.
Na velikim zatvorenim fasadnim površinama naglasak je stavljen na arhitektoniku portala i prozora. Među njima se posebno ističu dva trodelna prozora – trifore – onaj na zapadnoj fasadi i drugi na oltarskoj apsidi. Na dvadesetak dvodelnih prozora – bifora – floralnim i figuralnim motivima ukrašeni su timpanoni i kapiteli.
Portali na crkvi imaju najbogatiji ukras. Danas se najčešće ulazi u crkvu kroz severni portal. Ovaj ulaz ima bogatiju skulpturalnu obradu na dovratnicima, gornjoj gredi i lukovima, ali nema figuralnu predstavu u timpanonu (kao južni i zapadni) nego procvetali krst.
Zapadni portal u priprati ima najbogatiji klesani ukras, a sastoji se od spoljašnjeg i unutrašnjeg okvira. Kapiteli podupiru isturene ploče, na koje se oslanjaju figura grifona (krilatog lava sa orlujskom glavom) na severnoj i lavice na južnoj strani, a sa njihovih leđa polazi arhivolta.
Kamenu plastiku unutrašnjeg prostora čine stubovi umetnuti u niz samostalnih nosača između bočnih brodova naosa i paraklisa Svetog Dimitrija i Svetog Nikole i slobodni stubovi u priprati. Na njihovim osnovama, podnožju i čašama kapitela su izvajani razni zoomorfni i vegetabilni motivi.
Živopis manastira Dečani
Dečanski živopis najveća je očuvana galerija srpskog srednjevekovnog slikarstva, prava riznica pravoslavne ikonografije. Sastoji se od preko hiljadu kompozicija sa više hiljada likova, koje svojim sadržajem predstavljaju sveukupnost znanja i verovanja srednjevekovnog čoveka. Duh koji je vladao u umetnosti 14. veka zahtevao je što veći broj scena pomoću kojih će moći da se ispriča sve ono što se u to vreme tražilo od živopisa, a tražilo se, ukratko, da crkveni živopis bude – ilustrovana Biblija onoga vremena, što je dečanskom živopisu dalo enciklopedijski karakter.
Slikarstvo manastira Dečani je nastajalo postepeno, u vremenskom razdoblju 1335-1350. i na njemu je radilo više grupa majstora. Za oslikavanje ogromnih unutaršnjih površina Dečana, kralj i car Dušan je sabrao živopisce sa raznih strana, ali ni jedan od njih nije ostavio svoj potpis, osim Srđa Grešnog u kapeli Svetog Dimitrija. Rađene u rasponu od 15 godina, freske dosta verno odražavaju poglede moćnog cara Dušana i visokoobrazovanih srpskih arhiepiskopa i prvih dečanskih igumana na crkvenu umetnost, a istovremeno su petnaestogodišnja istorija srpskog slikarstva.
U priprati, u donjoj zoni su najvažniji portreti cara Dušana sa ženom i sinom na severnom zidu, zatim Dušanovog vlastelina Đorđa Pepkala, koga Sveti Đođe kao zadužbinara privodi Hristu. Na istočnom zidu je loza Nemanjića, koja proslavlja moć i slavu kraljevske loze nemanjićevske. Loza ističe značaj ktitorovih predaka, koji su većinom bili kanonizovani kao Sveti. Loza obuhvata 22 figure, počev od Stefana Nemanje do Uroša Nejakog, sina Dušana Silnog. Više „krasnih vrata“ kojima se ulazi u brod hrama naslikani su kralj Stefan Dečanski i car Dušan, zadužbinari mesta ovoga.
Savršeno očuvane slike
Dečanski živopisci odlično su vladali tehnikom svog zanata. Njihova freska je vezana za podlogu, boja je postojana i sačuvala je svoj intenzitet i svežinu uprkos tolikim prohujalim vekovima, tako da u poređenju sa ostalim, pa i znatno mlađim, spomenicima one pokazuju najveći stepen očuvanosti. Otuda možda i proističe jedan od razloga što čitav ansambl deluje tako impresivno i snažno na posmatrača. Malo gde se u Evropi može sresti toliki broj dobro, ponekad čak savršeno očuvanih slika iz prve polovine 14. veka.
Svečanom izgledu unutrašnjeg prostora crkve manastira Dečani u velikoj meri doprinosi njen pomost – kameni pod, pločnik. Izveden je od pravilnih pravougaonih klesanih ploča od dveju vrsta kamenova, kao i fasade hrama. Lepotom i ostvarenom geometrijskom shemom izvaja se pločnik u traveju pod kupolom. Tu je u kvadratnom polju od velikih ploča mermernog banjičkog oniksa izvedena amvonska rozeta.
U crkvi je sačuvan stari ikonostas iz sredine 14. veka. Među ikonama su umetnički najvrednije Presveta Bogomajka i Sveti Jovan. Iz 14. veka je i drveni ćivot, jedinstveni primer starog duboreza, sa ukrasima u vidu listova i cvetova, u kome se čuva jedna od najvećih svetinja dečanskih – Časne i čudotvorne mošti Svetoga Kralja. U crkvi je sačuvan i kameni presto cara Dušana, čiji je grob u crkvi Svetog Marka u Beogradu, kao i veliki bronzani polilej (svećnjak sa mnogo svetiljki), sa reljefima dvoglavih orlova i grifona – dar knjeginje Milice, obnoviteljke od turaka razrušene svetinje, zahvaljujući čijoj brizi i dobrotvorstvu su Dečani ponovo procvetali. Ona je manastiru priložila i dve ogromne zavetne voštanice, uspravljene sa obeju strana carskih dveri.
Dečanska riznica
Dečanska riznica se, po blagoslovu osnivača manastira Svetog Stefana Dečanskog, počela formirati i pre nego što je manastir u celini bio izgrađen. Naime, u svojoj osnivačkoj povelji ktitor piše:
„I priložih koliko mi je bilo moguće, ovome hramu … knjiga i časne krstove, okovane i pozlaćene sa biserom i dragim kamenjem i različite divne ikone okovane zlatom i srebrom i svakakvim ukrasom i časne sasude osvećene i kandila i ripide i kadionice i svećnjake i časne odežde i epitrahilje i narukvice i nabedrenike i pokrivače za časnu trpezu … i svaku lepotu radi proslavljanja Božijeg doma.“
Ovakve darove srednjevekovni vladari nisu svojim zadužbinama poklanjali samo da bi pokazali svoju zemaljsku moć, već i da bi izrazili lepotu Božijeg doma i značaj i uzvišenost crkvenih obreda koji se vrše u njemu. Iz perioda prvog i drugog ktitora, u dečanskoj riznici se sačuvao mali broj crkvenih utvari. Vekovima su Dečani napadani i pljačkani, i pored velike brige i truda monaške obitelji, vekovima su njegovi neprijatelji iz manastira iznosili sve što bi im došlo pod ruku i sve što su doživljavali kao dragocenost. Međutim, i pored toga, zajedno sa hilandarskom, dečanska riznica je po umetničkoj obradi, bogatstvu i raznovrsnosti bogoslužbenih predmeta najznačajnija riznica kod nas.
Ikone manastira Dečani
Neki od slikara koji su živopisali crkvu uradili su i najstarije i najvrednije ikone u manastiru Dečani. S pravom se može reći da među svim zbirkama dečanske riznice, najveću umetničku vrednost ima kolekcija ikona. Ona se po svom kvalitetu i brojnosti primeraka može uporediti samo sa hilandarskom. Zbirku čini devedeset ikona koje su nastajale u periodu od 14. do kraja 17. veka. Najvećim delom one su slikane za sam manastir: za ikonostase, horose i da bi se na nalonju iznosile kao celivajuće ikone.
Duže od šest vekova odoleva vremenu pet dečanskih ikona slikanih rukom istih zografa koji su slikali impresivne freske dečanske crkve, a rađenih za najstariji kameni ikonostas u crkvi. To su: Hristos, Bogorodica, Sv. Arhanđel Gavrilo, Sv. Jovan Krstitelj i Sv. Nikola. Za nas su veoma dragocene jer predstavljaju veliku retkost srpskih ikona iz 14. veka i što se i danas nalaze na ikonostasu – mestu kome su namenjene.
Monah Longin
Velikim brojem ikona manastir Dečani je bio obogaćen u poslednjim decenijama 16. veka. Njih je u najvećoj meri izradio srpski slikar i pesnik „ubogi i grešni monah“ Longin, kako se sam potpisao ispod Akatista Svetom Kralju Stefanu, koji je njegovo pesničko delo. On je u Dečanima boravio u tri navrata 1572, 1577 i 1596. godine. Longinova dela pripadaju grupi dvojnih ikona, odnosno ikona slikanih sa obe strane. Ovakve ikone bi mogle biti celivajuće, izlagane na nalonju povodom praznika koji se određenog dana slavio.
Najslavnije Longinovo delo je monumentalna ikona Svetog ktitora hrama – Stefana Dečanskog. Na ikoni je prikazano 17 scena iz života Stefana Dečanskog. Naslikana je po Žitiju ovog kralja koje je napisao Grigorije Camblak, jedan od dečanskih igumana. Očito je da je Longin osećao jaku duhovnu vezu sa Svetiteljem kome je pored ove veličanstvene ikone napisao i Akatist.
Interesantno je da je radeći ikone Svetog Nikole i za druge manastire, često slikao i scenu vraćanja vida Svetom Stefanu od strane Svetog Nikole. Longinovo izrazito umetničko osećanje i dobro obrazovanje, oslonjeni na srpsko-vizantijsku umetnost iz starijih vremena, došli su do punog izražaja bilo da je u ruci držao četkicu ili pero. Za njegovu dečansku ikonu Svetog Kralja može se reći da je najlepša moguća likovna obrada jednog književnog teksta.
Svetska kulturna baština
Manastir Dečani se nalazi na listi Svetske kulturne baštine Uneska od 2004. godine, na kojoj su od 2006. godine još tri srpska manastira na Kosmetu – Pećka patrijaršija, Gračanica i Saborni hram Bogorodice Ljeviške u Prizrenu. Ove četiri najznačajnije svetinje Srpske Pravoslavne Crkve na prostoru Kosova i Metohije objedinjene su na listi svetske kulturne baštine Uneska pod nazivom „Srednjevekovni spomenici na Kosovu“ i uvršćeni su u listu Ugrožene svetske baštine.
