Svi Srbi znaju da je Krf primio srpske ranjenike koji su prošli „albansku golgotu“, zbog čega je veza srpskog i grčkog naroda neraskidivo vezana. Međutim, manje je poznato da su neki srpski vojnici, nekoliko hiljada njih, završili mnogo dalje – u Africi. Tačnije u luci Bizerta.
Mnogo je turista iz Srbije posetilo Tunis i njegova popularna letovališta, dok je zanemarljivo mali broj obišao luku Bizerta na oko 70 km zapadno od glavnog grada. Ovaj najseverniji grad države Tunis je zbog svog strateškog položaja Francuskoj još od 1880. godine bio pomorska vojna baza. Bizerta do današnjih dana čuva uspomenu na stradale srpske vojnike i oficire na vojničkom groblju koje Tunižani marljivo održavaju. Niko ko dolazi iz Srbije nije i ne može biti ravnodušan kada na afričkom tlu ugleda ćirilično pismo i mnoštvo gvozdenih krstova na kojima su imena srpskih junaka iz Prvog svetskog rata.
Nakon povlačenja preko Albanije iznemogla i poražena srpska vojska povlačila se u nekoliko pravaca. Deo vojske je francuskim lađama prevezen na grčko ostrvo Krf, dok je deo, preko albanskih luka Valone i Drača, utočište našlo upravo u Bizerti. Po nekim svedočenjima, ovde je bio stacionaran mahom oficirski kadar, sa kojima su saveznici Francuzi izučavali vojnu taktiku i strategiju, a upoznavali su srpske vojnike i sa novim naoružanjem.
Pored vojnika, ovde su boravili i malobrojni civili.
Srbi su u Bizertu dolazili u tri navrata: decembra 1915. i početkom 1916. nakon povlačenja kroz Albaniju, zatim posle prvih velikih sukoba na Solunskom frontu iste godine i na kraju od početka 1917. godine kada su počeli da pristižu kontingenti dobrovoljaca. Tokom celog rata transporti su prevozili vojnike iz Bizerte na Solunski front, dok su ranjeni i bolesni bili u Bizerti.
U Bizerti je organizovana je obuka dobrovoljaca, edukacija invalida i kulturni sadržaji. Francuski vojnici, građani i administracija bili su veoma predusretljivi prema srpskim vojnicima. U tome se naročito istakao viceadmiral i guverner Bizerte Emil Geprat. Njegova briga za Srbe bila je svakodnevna, počev od svečanog dočeka brodova sa vojnicima.
Srpske trupe u Bizerti
Reorganizacija srpske vojske
Jedna francuska vojna komisija odredila je da se u utvrđenju Nandor formira logor za obuku srpskih vojnika. Prema planu srpske Vrhovne komande usvojenom 27. februara 1916. godine svi zdravi vojnici koji nisu bili pripadnici rezervnih trupa trebalo je da se iz Bizerte prebace na Krf gde bi bili raspoređeni po jedinicama srpske vojske.
S druge strane svi regruti trebalo je da se upute za Bizertu gde je planirano da se upućuju i dobrovoljci iz Amerike. Još 26. februara Vrhovna komanda je naredila da se oforme regrutne komisije koje bi izvršile reviziju svih slučajeva koji su do tada proglašeni za nesposobne za regrutaciju i da regrutuje sve sposobne srpske državljane odgovarajućih godišta koji su se nalazili u izbeglištvu.11 Prvobitna ideja da se vojnici odmah po ozdravljenju prebacuju u Solun donekle je promenjena odlukom da se formira puk u Bizerti, a da se tek zatim vojnici pripadnici ovog puka upućuju na front.
Prva grupa srpskih regruta u Bizerti položila je zakletvu 24. februara 1916. godine, a ukupno brojno stanje Rezervnih trupa i Podoficirskih škola iznosilo je 9.729 ljudi. Posvećen rad srpskih regruta i Komande Srpskih trupa u Bizerti na obuci brzo je urodio plodom pa je admiral Emil Geprat, vojni guverner Bizerte, već 15. marta 1916. izvršio prvu smotru. Jedan broj bolesnih vojnika bio je prebačen u bolnice u Alžiru jer u Bizerti nije bilo dovoljno mesta, a oni su nakon ozdravljenja upućivani u Deseti kombinovani puk. Srpske trupe prvobitno evakuisane u Bizerti raspoređivane su u rezervne pukove, a zatim su upućivane na Solunski front.
Od 17. avgusta do 14. septembra 1916. izvođene su pripreme za veće ratne aktivnosti na Solunskom frontu. Gubici koje je trpela srpska vojska tokom avgusta i septembra 1916. godine bili su znatni pa je veliki broj ranjenika bio prebačen u Bizertu i raspoređen u tamošnjim bolnicama. Ovom prilikom u Bizertu je ukupno prebačeno 6.370 bolesnih i ranjenih vojnika i oficira. Gubici koje je trpela srpska vojska bili su zantni u odnosu na borbene efektive kojima je raspolagala pa su radi popune 13. oktobra 1916. svi zdravi srpski vojnici prebačeni iz Bizerte u Solun.
Drugi znatniji kontingent iz Bizerte za Solun upućen je 3. novembra 1916. kada je prebačeno nešto preko 800 ljudi. Srpska Vrhovna komanda stalno je nastojala da, usled velikih gubitaka, smanji broj vojnika koji bi bili evakuisani u Bizertu, odnosno da omogući njihovo lečenje u samoj pozadini fronta ili Solunu, a da one koji su završili lečenje u Bizerti što pre uključi u operativne jedinice. Zbog stalnog premeštanja vojnika teško je proceniti broj vojnika koji su se nalazili u Bizerti u pojedinim periodima rata već je moguće samo dati preseke za one trenutke kada je utvrđivano brojno stanje.
Tako je zabeleženo da je 31. decembra 1917. godine u Bizerti bilo ukupno 5.140 srpskih vojnika. Prilikom priprema za proboj Solunskog fronta 1918. godine predviđeno je da najveći deo brige o ranjenima preuzmu pukovski saniteti ali su najteži ranjenici i bolesnici morali biti evakuisani u Bizertu gde je 15. juna 1918. prebačeno 737 teško ranjenih oficira i vojnika i 125 kontuzovanih vojnika. Upućivanje teških ranjenika u Bizertu praktično je trajalo sve do kraja borbi na Solunskom frontu.
Transport trupa iz Bizerte u Solun
Transporti srpskih vojnika iz Bizerte u Solun otpočeli su četiri meseca nakon evakuacije srpske vojske. Prvi transport prebačen je na Solunski front 14. maja 1916, drugi 21. juna, a treći 14. jula u čast francuskog nacionalnog praznika. Avgusta 1916. iz Bizerte je u Rusiju prebačena grupa oficira koja je potom oformila štab Srpske dobrovoljačke divizije. I naredne dve ratne godine upućeno je nekoliko kontigenata vojnika iz Bizerte na Solunski front, uglavnom ranjenika i bolesnika koji su uspešno izlečeni, kao i regruta i dobrovoljaca koji su završili obuku.
Odlazak srpskih vojnika iz Severne Afrike
Tokom 1918. trupe iz Bizerte su konstantno prebacivane na Solunski front, naročito od trenutka kada su pripreme za proboj ušle u završnu fazu. Status manjeg broja srpskih vojnika koji su i dalje ostali u Bizerti regulisan je obrazovanjem Srspkog depoa u Bizerti 16. aprila 1919. godine. Istim ukazom ukinuta je Komanda rezervnih trupa i podoficirskih škola. Srpski depo u Bizerti starao se za oko 1.000 pripadnika srpske vojske koji su bili rekonvalescenti u bizertskim bolnicama i srpskim vojnim invalidima. Komandant Depoa bio je major Dimitrije Kuzmanović. Transportom manjih grupa rekonvalescenata završen je gotovo trogodišnji boravak srpske vojske u Bizerti. List Napred od 29. decembra 1918. zabeležio je povodom napuštanja Bizerte:
Naš narod pripada onim retkim narodima u istoriji, kojima je ona dodelila, da u svom razvijanju preživi i ono doba u kome se živi od uspomena na Otadžbinu i na svoje…Na ovom teškom putu iskušenja, gde ga je za svu nekadašnju prošlost vezivala jedina nada budućnosti, potrebno je bilo mnogo grčevitih napora, svesti i pronicljivosti u neizvesnost pred kojom se stajalo, kako bi se očuvalo nepokolebljivo uverenje u pravednost naše stvari, koja iziskuje velike žrtve, da bi se došlo do ostvarenja najvećih narodnih svetinja…Istorija našeg bavljenja na afričkom kopnu predstavlja vreme od pune tri godine. To je neželjen i neočekivan period vremena, koji će ostati u večitoj uspomeni Afričkih Srba.
