Drugi srpsko-turski rat 1877-1878, je rat Kneževine Srbije protiv Osmanlijske Turske u cilju oslobađanja južnih krajeva i osiguranja pune nezavisnosti Srbije. Rat je trajao od 13. decembra 1877. do 5. februara 1878. godine.
Prilike u Srbiji uoči rata
Posle neuspeha u Prvom srpsko-turskom ratu, u Srbiji je vladalo veliko nezadovoljstvo zbog osiromašenja stanovništva, a koje je bilo pojačano nerodnom godinom, nametima radi pokrivanja državnih troškova i gušenjem političkih sloboda. Ipak, sa simpatijama je gledano na početak rusko-turskog rata u proleće 1877. godine i oprezno je počelo povezivanje sa Rusijom koja je savetovala uzdržanost. Kada su Rusi kod Plevne u Bugarskoj zaustavljeni od Turaka, Rusija je tražila ulazak Srbije u rat, ali je Srbija bila potpuna nespremna za to. Rusija je pružila znatnu finansijsku pomoć Srbiji, pa je ova krajem septembra na svoje jugoistočne granice isturila 25-30 hiljada vojnika, a vojska je ojačana u naoružanju i opremi.
Pukovnik Sava Grujić, ministar vojske, izvršio je reorganizaciju srpske vojske tako što je formirano pet korpusa:
Šumadijski, sa 15.500 boraca i 146 oficira; Moravski, sa 18.450 boraca i 118 oficira; Timočki, sa 22.150 vojnika i 124 oficira; Javorski sa 13.100 vojnika i 66 oficira, i Drinski sa 12.350 boraca i 54 oficira. Početkom rata obrazovana je i posebna Timočko-zaječarska vojska sa 8.800 boraca. Srbija je u rat sa Turskom ušla sa 89.000 vojnika i 232 topa, a Turska sa 85.000 redovnih vojnika i nekoliko hiljada bašibozuka i Arnauta. Predsednik vlade u periodu 1876-1878. godine bio je Stevča Mihailović, a ministar spoljnih poslova Jovan Ristić.
Topolska buna
Jedan bataljon Kragujevačke brigade Druge šumadijske divizije pobunio se 7. decembra 1877. godine i odbio da ide na front, pa su vojnici iz Kragujevca otišli u Topolu, u nadi da će im se pridružiti i drugi bataljoni, da će im se na čelo staviti Petar Karađorđević koji bi svrgao kneza, odnosno tada kralja Milana i zatim odustao od rata.
Ovo je bio pokušaj karađorđevaca da izvrše prevrat u Srbiji. Buna je ugušena bez krvi 11. decembra, pobunjenici su pohvatani i surovo kažnjeni. Neki od organizatora bune kažnjeni su i streljani u Aranđelovcu tek 31. maja 1878. godine.
Povod i cilj ovog rata
Neposredan povod za ove ratove bio je ustanak Srba 1875. godine protiv turske vlasti u Bosni i Hercegovini, koji je zapalio iskru otpora i borbe za slobodu širom regiona. Ovi ratovi nisu bili samo vojni sukobi, već i nastavak viševekovne oslobodilačke borbe srpskog naroda protiv osmanlijske dominacije.
Cilj ovog rata bio je isti kao i cilj Prvog srpsko-turskog rata: oslobođenje srpskog naroda od turske vlasti i teritorijalno proširenje prema Jugu. Ratni plan srpske vojske zasnivao se na činjenici da Srbija, na zahtev velikih sila, ne može imati pretenzije prema Bosni, kao i zahtevu Rusije da se pomogne njihovoj vojsci u nadiranju ka jugu Bugarske.
Na bazi ovih činjenica, ratni plan je predviđao da tri od pet srpskih korpusa (Šumadijski pod komandom generala Belimarkovića, Moravski pod komandom pukovnika Lešjanina i Timočki pod komandom pukovnika Horvatovića) sa ukupno oko 46.000 ljudi i 128 topova razviju napad prema jugu i jugoistoku, opkole Niš, zauzmu Babinu glavu, Belu Palanku i Pirot, te nastave nastupanje prema Sofiji radi sadejstva ruskoj Dunavskoj armiji.
Drinski korpus pod komandom generala Alimpića da bude u odbrani prema Bosni, a Javorski korpus pod komandom pukovnika Nikolića da u povoljnom trenutku pređe iz odbrane u napad prema Novom Pazaru i Sjenici. Timočko-zaječarska vojska pod komandom pukovnika Zdravkovića da napadne i osvoji Kulu i Vidin.
Turski ratni plan predviđao je upornu odbranu na svim pravcima, radi čega su mnoge tačke u dolini reka Nišave, Južne Morave, Raške i Ibra bile dobro utvrđene, a najsnažnija utvrđenja bili su Niš, Novi Pazar i Pirot.
Objava rata Turskoj
Rat Turskoj objavljen je 13. decembra, a operacije srpske vojske otpočele su 15. decembra nastupanjem triju srpskih divizija (Ibarske, Moravske i Dunavske) prema jugu radi opkoljavanja Niša.
Ova operacija je izvedena uspešno i tačno pa je Niš bio potpuno opkoljen za svega pet dana ratnih dejstava.
Da bi onemogućio dolazak pomoći sa Kosova opsednutima u Nišu, pukovnik Milojko Lešjanin je naredio Ibarskoj diviziji da zauzme Kuršumliju i strateške tačke Samokovo i Prepolac koje presecaju put Priština-Prokuplje-Niš.
Izvršavajući ovu naredbu, jedinice pukovnika Biničkog su posle dvodnevnih borbi 25. decembra osvojile Kuršumliju, ali su Samokovu i Prepolcu uspele samo da se približe i tu su ostale. Pod dejstvom srpskih prethodnica i pod pritiskom ustanika, čiji se broj povećao na 6.000 ljudi, Turci su u to vreme napustili Leskovac i povukli se na jug, zatvarajući Grdeličku klisuru. Vrhovna komanda srpske vojske, na čelu sa knezom Milanom, od 18. decembra nalazila se je u Aleksincu.
Oslobođenje Niša, Pirota, Vranja i Bele Palanke
Tokom operacija oko Niša, Timočki i Šumadijski korpus su dejstvovali prema jugoistoku, postižući značajne uspehe. Knjaževačka vojska zauzela je strateške položaje Babina glava i Sveti Nikola, oslobođena je Bela Palanka, onemogućavajući tursku pomoć iz Bosne, Albanije i sa Kosova prema Sofiji.
Nakon oslobođenja Pirota, srpske snage su usmerene prema Nišu. Trodnevne žestoke borbe su vođene, a grad je predat 10. januara. Zatim je srpska vojska oslobodila Kulu, Breznik, Trn, Radomir, zaustavivši se kod Slivnice kada su Rusi zauzeli Sofiju.
Napad na Niš se odvijao sa četiri divizije i 15.000 vojnika. General Belimarković je rukovodio borbama, a Turci su pristali na pregovore o predaji. Niš je predat 10. januara, a srpske trupe su svečano ušle 12. januara.
Nakon oslobođenja Niša, plan je bio usmeriti napad ka Kosovu. Moravski i Timočki korpus su imali teškoće, a vest o primirju iz Jedrena 5. februara okončala je borbe. Šumadijski korpus je oslobodio Vranje 30. januara, a zatim krenuo ka Prištini. Međutim, i tu je vest o primirju stigla.
Srbija je u ovom ratu imala značajne gubitke. Oko 3.000 boraca je poginulo, a preko 2.500 bilo ranjeno.
Primirje i borba za srpsku diplomatiju
Na sednici srpske vlade održanoj 15. januara 1878. godine, zaključeno je da se pri zaključenju mira, od Turske zatraži priznavanje srpske nezavisnosti i teritorija Stare Srbije (kosovski vilajet, niški, prizrenski, skopski i novopazarski sandžak) sa dodatkom Vidina. Od aspiracija prema Bosni i Hercegovini se odustalo zbog energičnog protivljenja Austrougarske.
Teritorijalni zahtevi Srbije su bili odbijeni kako od Turske, tako i od savezničke Rusije, koja je Bugarskoj obećala Niš, Pirot, Leskovac i Vranje. Izuzetnim zalaganjem kneza Milana, ministra Ristića i pukovnika Lešjanina, uspelo se da Srbiji po San-Stefanskom sporazumu (3. marta 1878.) pripadnu Niš i Leskovac, ali ne i ostali oslobođeni krajevi. Daljim naporima srpske diplomatije obezbeđeno je da se na Berlinskom kongresu (12. juna 1878.) Srbiji dodele pirotski i vranjski okrug, kao i Mali Zvornik. Srbija je konačno postala nezavisna država.
