Jedna od najznačajnijih ličnosti sa tla današnje Vojvodine i jedan od najvećih ratnika celokupne srpske istorije bio je despot Vuk Grgurević Branković, koji je u srpsku tradiciju i epiku ušao pod imenom Zmaj Ognjeni Vuk. On je bio izdanak slavne srpske velikaške i vladarske porodice Branković. Poreklom iz Zahumlja, ova porodica se uzdigla još u vreme vladara iz dinastije Nemanjića. Vojvoda Mladen, njen rodonačelnik, bio je župan i upravitelj Trebinja i Dračevice, a pominje se u izvorima od doba kralja Milutina. Sevastokrator Branko Mladenović, koji je i dao patronim (prezime) celoj porodici i dinastiji, upravljao je područjem oko Ohrida, iza njega je ostala i jedna lepa rukopisna knjiga, kao i njegov pojas koji se čuva u Londonu.
Slavna porodica
Nesumnjivo najpoznatiji pripadnik ove porodice u celoj njenoj istoriji bio je velikaš Vuk Branković, koji se značajno uzdigao u feudalnoj hijerarhiji postnemanjićke Srbije čemu je najviše kumovala i činjenica da mu je žena postala Mara Lazarević, ćerka kneza Lazara. Nakon 1396. godine sedište Brankovića je postala Priština, u sastav njegove oblasti ulazili su i deo Polimlja, sjenički kraj i Brskovo posed Brankovića. Njegovi naslednici bili su Grgur (hilandarski monah Gerasim), kao i njegova dva sina Đurađ i Lazar. Nakon trzavica sa Lazarevićima, Đurađ je prihvaćen i priznat od strane despota Stefana za naslednika srpskoga trona. Vladavina despota Đurđa predstavlja poslednji veliki uzlet srednjovekovne Srbije. Mudar državnik, diplomata, ali i najveći i najbogatiji baron kraljevine Ugarske, što je za kasniju istoriju Brankovića izuzetni bitno. Nakon njegove smrti 1456. godine, njegovi sinovi Grgur i Lazar počeli su da laviraju između Turske i Ugarske. Posle Jerinine smrti (žene despota Đurđa, Irine Kantakuzine), 3. maja 1457. godine odlazak u Carigrad sultanu vodila je delegacija u kojoj je bio Grgur, zatim negdašnja sultanija Mara, Jerinin brat Toma Kantakuzin i Grgurov vanbračni sin. Regentstvo u Smederevu, pak, činio je tada već slepi despot Stefan i despina Jelena. Pokušaj uzurpacije Mihajla Anđelovića i tzv. proturske stranke nije uspeo, ali su unutrašnji sukobi u srpskoj državi, odnosno Smederevu, bili izuzetno turbulentni. Smenjivale su se čas pristalice Ugarske, čas Osmanskog carstva. Burna 1458. godine je usledila, i potom pad Smedereva i cele srpske srednjovekovne države 1459. godine. Brankovići su svoju sreću počeli da traže preko Dunava, u Ugarskoj, a prvi među njima bio je Vuk Grgurević.
Mladost
Vanbračni sin despota Grgura, rođen oko 1439. godine ušao je u istoriju kao Zmaj Ognjeni Vuk. O njegovoj mladosti se malo zna. U Smederevu je izvesno boravio do 1457. godine, a potom je bio i u Carigradu, mladoj novoj prestonici Osmanske imperije. Aprila 1458. godine Vuk se digao i želeo da sa vojskom uđe u Smederevo i preuzme vlast. Podrška dela vlastele je sigurno pomogla ovom, u tom momentu srpskom velikašu, vanbračnom članu vladarske porodice da učvrsti svoj položaj. Ugroženo je čak bilo i venčanje sina bosanskog kralja i Lazareve ćerke, čime se zapravo trebalo rešiti i pitanje nasleđa prestola. Tada se pojavljuju i prvi podaci o Vuku Grgureviću Brankoviću. U jednom italijanskom izvoru jasno se kaže Se ha levado un fiol bastardo de Gregor. Interesantno, da iako je poznat kao ratnik kralja Matije Korvina, Vuk Grgurević je isprva u osmanskoj službi ratovao protiv Ugarske. Srpski letopisac svedoči Postavi se Matijaš despotom i ubi Vlka u Sremu i rasipa Vlk Kovin. Rat Vuka Grgurevića Brankovića i kralja Matije Korvina datira se 1458. godine i vidi se kako je Vuk poražen u Sremu, ali je zauzeo i razorio Kovin, preko puta Smedereva.
Povlačenje iz Despotovine je potom usledilo pod ne sasvim jasnim okolnostima. Uzimanje despotske titule 1459. godine se zbilo, pak, nakon Grgureve smrti, ali Vuk tada još uvek nije promenio stranu. U osmanskoj službi je sigurno do polovine 1464. godine, a bio je i posrednik za pismo Isa-begu. Tek tada se definitivno zbio prelazak u službu kralja Matije Korvina. Despot Vuk Grgurević bio je veliki ratnik, neustrašivi sposobni vojnik, ugledni feudalac u kraljevoj službi. Tako ga treba i posmatrati i to je zaista i bio u vreme dok je živeo.
Ratnik i vitez
Više ratišta je obišao na zapadu nego protiv Turaka, boreći se u službi ugaskoga kralja. Iz jednog značajnog dokumenta koji datira iz 16. februara 1465. godine, a u pitanju je pismo Matije Korvina duždu Hristiforu Mauru saznaje se da je despot Vuk posrednik za mir sa Turcima sa nekim Srbima. Najveći autoritet kod kralja je imao upravo sam despot Vuk, kako beleži Antonio Bonfini, hroničar i istoričar kralja Matije Korvine. Mirovni ugovor kralja Matije Korvina i Fridriha III Habzbuga 16. decembra 1467. godine je, pored svoje istorijske i političke važnosti, značajan jer je u njemu pomen Vuka među baronima – dominus despotus Servie. Dakle, od samih početaka despot Vuk Grgurević Branković bio je jedan od ključnih ljudi kralja Matije Korvina. Zato nije čudo što ga niz latinskih izvora upravo pominje.
1468. godine, na primer, despot Vuk protiv Čeha se ističe i pominje se u jednom dokumentu gde je njegovo ime prevedeno na latinski jezik:
Cyupor Nicolaus,Vayuoda (vta iunt) Tranfyluanus, Stephanus Bathor,& Michael Palatinus: praeterea Magyar Blafius, Paulus Kinifij, Lupus Defpotes, Nicolaus Banffi,
Poput drugih feudalnih vlastelina srednjeg veka i despot Vuk je dobijao posede od kralja za svoju vernu službu, ali se na posedima i ponašao kao tipičan feudalni gospodar. Prvi posed koji je despot Vuk Grgurević Branković dobio jeste 1470. godine bila Bela Stena u Križevačkoj županiji (naveden u dokumentima kao Feyczkeo, Fejérkő, Fejerkew) sa 60 sela, a dobio je i Tetuševinu. Evo dela originalne latinske darovnice kralja Matije Korvina, primetiće svi, opet je despotovo ime Vuk prevedeno na latinski jezik.
Cùm Stcphanus Scepufienfis, Lupusqe Defpotes, in bello Boemico fe optimè gefferint: neque in pe ficulis laboribusq; obeundis vnquam fibi pepercerint, Scepufienfe miho honoribus multis adauxit: Despotam egenum caftello Feyezkeo donauit.
Drugi posedi koje je dobio su u Sremu: Berkasovo, Kupinik (docnija prestonica Brankovića) i Irig, a u Slavoniji su Komogojno, Gradisa, Kostajnica postali despotova dobra. Budući da je bio, kako je rečeno, tipičan feudalac srednjovekovne Ugarske, vodio je i sporove. Spor oko desetine sa zagrebačkim biskupom je posebno zanimljiv, jer, iako je bio sopstvenik poseda pod jurisdikcijom zagrebačkog biskupa, kao pravoslavac nije želeo da plaća desetinu Rimokatoličkoj crkvi.
Grof Drakula i despot Vuk
Nastavio je potom i sedamdesetih godina da aktivno sudeluje u kraljevim pohodima. Upad i rušenje Srebrenice 1470/1471. godine bio je pohod velikih razmera. Despot Vuk i kralj Matija su zajedno učestvovali u opsadi Šapca 1476. godine. Nakon 33 dana opsade, došao je pad sultanovog desnog oka, gde je držao nož pod grlom hrišćanima, kako svedoče turski izvori. Tada je nastala i prva epska pesma na mađarskom jeziku – Szabács viadala. Pohod Vlada Cepeša (Drakule) i despota Vuka na Srebrnicu, preko Save uz Drinu jedan je od najpoznatijih pohoda ovog srpskog velikaša. Čuvena je priča kako se 150 preobučenih despotovih vojnika našlo u podgrađu, a glavnina osvojila grad, što je pratio veliki pokolj i plen na pazarni dan. Osvajanje Kučlata i izbegavanje zasede, bio je sjajan taktički manevar despota Vuka kojim je pokazao svoju snagu kao ratnik, i umešnost kao komandant. Pad Zvornika i ranjavanje despota Vuka su zapravo bili prekretnica ovog pohoda. Polovina avgusta 1476. godine je period kada je usledio pohod Ali-bega na Temišvar i snažan kontranapad ka Smederevu, a tada je uz despota Vuka bio i Dmitar Jakšić, ali i ugarski feudalci. Tri utvrđenja na Godominskom polju su sagradili, a zatim je počela i neuspela opsada Smedereva.
Srpska vojska
Srpska vojska despota Vuka Grgurevića u tim godinama uliva veliki strah što ilustruje i pohod od 1477. godine na donjoaustrijske pokrajine. Već 1479. godine despot Vuk je u Baču i tu se posvetio feudalnim obavezama, kao što je bilo tada regulisanje nekog spora. Ali ubrzo je ponovo u vojnom pohodu. Januar 1480. godine, i despot Vuk u Vrhbosni (Sarajevo) je u pohodu, tada je spaljen grad i odneto pašino blago. Pašina pobeda nakon protivnapada i potom teška Pirova pobeda hrišćanske vojske u bosanskim klancima kod Travnika, bili su posledica ovog pohoda, a zarobljenim Turcima posečene glave. Već 1481. godine despot vodi veliki pohod na Srbiju, 32 000 vojnika, rat vođen sa Turcima i na Dunavu i kopnu. Pobeda nad Turcima iz Golupca, Dmitar Jakšić pred kapijama grada zapovedniku odsekao glavu. Despot Vuk, Pavle Kinjiži i Nikola Rozgonji su prodrli do Kruševca i pratilo je 12 dana pohare ovaj veliki pohod, a kao rezultat 50 000 Srba naseljeno oko Temišvara. Na dva fronta su tada Srbi vodili ratove, učestvovavši u trupama kralja Matije kao svakako jedan od najelitnijih vojnih odreda. Zna se da se 4000 Srba protiv Habzburga borilo, dok je sam despot Vuk protiv Turaka nastavio ratovanje. Bitka kod Bečeja 9. septembra 1482. godine bila je težak i doista krvavi poraz Osmanlija.
Ratovi na svim frontovima
Uprkos svemu tome, despot Vuk Grgurević Branković imao je veliki autoritet i dalje i kod Osmanlija. Despot Vuk je čak bio medijator između Matije Korvina i Bajazita II, a pregovori o miru 1482 – 1483. godine su se otegli. Oktobar 1483. godine doneo je, pak, pohod Turaka na Hrvatsku, Kranjsku i Korušku. Poslednja velika bitka despota Vuka je bila upravo u ovim konfliktima, jer je početkom 1484. godine konačno potpisan i mir sa Turcima, a 16. aprila 1485. godine se desila i smrt despota Vuka.
Početkom 1476. Matija Korvin je započeo pohod na Šabac. Posle teških gubitaka i osvajanja tvrđave nastala je prva epska mađarska pesma „Osvajanje Šapca”. U opsadi je kao vojskovođa učestvovao i despot Grgurević poznatiji u narodu kao Zmaj Ognjeni Vuk.
Šabac 1493. Nirnbeške hronike pic.twitter.com/AxbyCnqbNu— Rotkvarija (@rotkvarija9) August 9, 2023
Bez naslednika je umro, iza njega je ostala udovica iz hrvatske velikaške porodice po imenu Barbara Frankopan. Dvor mu nije mnogo poznat, ali imao je Srbina zaduženog za komunikaciju i vođenje administracije, to je bio Stefan Literat. Kod despota je bio i pop Jovan koji piše jednu knjigu i posrednik je kod Turaka. Predijalistima (banderijalcima) delio je imovinu, shodno feudalnom pravu, a njegovi officiales/službenici se staraju o prikupljanju poreza i dažbina. Sačuvani ugarski dokumenti ilustruju feudalni život despota Vuka u Ugarskoj, koji se i ponašao kao velikaš i baron ugarskog kraljevstva. Bez kontakata sa Dubrovnikom i bez ikakvih pomena despotovih je dubrovačka građa, i on je jedini Branković kojeg građa Republike ne spominje.
Ratnik, a ne ktitor, kao njegovi naslednici. Prvenstveno feudalni gospodar i vojnik, nema veza sa crkvom i kulturom u meri u kojoj su to imali drugi Brankovići, iako nije sasvim bez njih. Žena Barbara Frankopan rimokatolkinja, na posedima dosta rimokatoličkog stanovništva, ali se ne zna za neke bliže kontakte sa Rimokatoličkom crkvom.
Zmaj Ognjeni Vuk
No, tradicija mu je dala nadimak Zmaj Ognjeni Vuk. Oko toga se razvilo mnoštvo legendi koji nemaju uporište u istoriji. Zmajoliki junak je folklorni element, tradicija ga je bila tako prozvala, on nije bio član Reda Zmaja, epitet Zmaj treba posmatrati isključivo kao književni topos. Pomen mu je čak i u kosovskom ciklusu, u jednoj pesmi poraz jer nije dobro postavio vojnike za borbu. Folklor ga raznoliko opisuje, on je tu i potomak despota Đurđa, sin njegov sa Jerinom, bio je i sin Grgurov, ali i otac Lazarev, itd.
U izvorima se isključivo navodi kao despot Vuk (u oblicima Lupus ili slovenskim Wok, Wk, Vlk). Nema nikakvog Zmaja Ognjenog Vuka u istoriji, samo u epici i tradiciji, već je u pitanju već rečeni literarni topos zmaja u istoriji. Zmajoliki junaci se u srpskoj epici mogu pratiti zapravo već od Miloša Obilića. Osnova je, kao i uvek, bez sumnje potpuno istorijska. To su već napomenute brojne istorijske pobede nad Turcima o kojima svedoče raznorodni izvori. U epici, pak, postoje raznorodne teme: Zmaj obljubio Vukovu majku, Zmaj Ognjeni Vuk i Vuk Jajčanin. Pominje se i u obliku pohotnog zmaja koji ženama noću dolazi kroz kamin.
Iz istorije u legendu
Njegove ratničke zasluge su takođe našle odbleska u epici, opisan je junački megdan sa Đerzelez Alijom u Ženidbi Zmaj-Despota Vuka. Porča od Avale i Đerzelez Alija bili su zapravo svojevrsni epski antipodi Zmaj Ognjenog Vuka. Pojavljuje se u svim značajnijim zbirkama: Vukovoj, Bogišićevoj, a bugarštice su i inače pune natprirodnih bića i pojava. Što je bliže modernom periodu sve više mitologije u pesmama, a sve manje zapravo despota Vuka. Njega nasleđuje Zmaj Ognjeni Vuk mitski i epski junak. Dubinska transformacija lika sa osnovama u istoriji je možda i najbolja definicija Zmaja Ognjenog Vuka, metamorfoziranog despota Vuka Grgurevića Brankovića.
Napred je rečeno da nije imao mnogo kontakata sa crkvom. Za razliku od drugih Brankovića, nije ni kanonizovan, iako mu tradicija daje neke ktitorske zasluge. Slankamen i Grgeteg mu se doduše pripisuju takođe u tradiciji, i to su dve navodne, ali nedokazane zadužbine. Crkva u Slankamenu potiče iz 1501. godine, ali Dušanka Dinić-Knežević oprezno prihvata mogućnost da je bio ktitor neke starije crkve. Ovo je bio inače značajnom gradu za srpsku kulturu u Ugarskoj na zenitu srednjeg veka. Manastir Grgeteg, pak, prvi se put javlja u osmanskim defterima 1568 – 1570. godine. Uprkos svemu tome, njegov značaj za srpski narod sa ove strane Save i Dunava do danas je izuzetan.
Prof. dr Boris Stojkovski, istoričar
