Justinijan, punim imenom Flavije Petar Savatije Justinijan, rođen je 483. godine u mestu Taurezijum, na 28 km od današnjeg Leskovca, na arheološkom lokalitetu Caričin Grad. Poznat je kao poslednji rimski i prvi vizantijski car, odnosno imperator Istočnog rimskog carstva, kojim je vladao od 527. do 565. godine.
Obnova Rimskog carstva
Justinijan je težio da obnovi moć Rimskog carstva, oslabljenog unutrašnjim problemima i upadima varvarskih naroda. Godine 529. ukinuo je sve nehrišćanske filozofske škole u Atini, uključujući i čuvenu Platonovu akademiju. U nameri da pomiri pravoslavne i monofizite, sazvao je Peti vaseljenski sabor 553. godine.
Poreski nameti, uzrokovani stalnim ratovima, izazvali su veliku pobunu u Carigradu poznatu kao „Nika“ 532. godine. U neredima je stradalo oko 50.000 ljudi. Nakon što je pobuna ugušena, Justinijan je uz pomoć Jovana Kapadokijskog prikupio sredstva i te iste godine sklopio tzv. „večni mir“ sa persijskim carem Hozrojem I Anuširvanom. Prepustio mu je oblasti Martiropolj, Teodosiopolj, Amidu i Nisibis i prihvatio obavezu plaćanja danka, čime je osigurao mir na istoku radi daljeg širenja na zapadu.
Velizarovi ratni pohodi: Afrika i Italija
U junu 533. godine, Justinijan šalje u Afriku vojsku od 15.000 pešadinaca i konjanika pod komandom generala Velizara, jednog od najvećih vojskovođa svog vremena. Bitke kod Ad Decimuma (septembra) i Trikamaruna (decembra) dovele su do zarobljavanja kralja Gelimera i kraja Vandalske vlasti u Africi. Taj region postaje vizantijska prefektura.
Već 535. godine, Velizar sa svega 9.000 ljudi počinje pohod na Italiju. Osvaja Siciliju, Napulj, a decembra 536. ulazi u Rim. Istočno-gotski kralj Vitiges opseda grad, ali nakon pojačanja, Velizar 540. opseda Ravenu i zarobljava Vitigesa. Italija se time vraća pod vlast carstva.
Justinijanova politika obuhvata i restauraciju gradova. Oko 535. godine renovira Singidunum, današnji Beograd. U Španiji oslobađa Andaluziju i organizuje tamo vojno zapovedništvo.
Međutim, carstvo je i dalje bilo izloženo opasnostima. Godine 540. Persijanci napadaju Antiohiju, razaraju grad i raseljavaju stanovništvo. Velizar ih potiskuje na Eufratu, ali Justinijan mora da obnovi mir s Persijom 546. i ponovo 562. godine.
Slovenski i varvarski upadi
Još od kraja IV veka Istočno carstvo je bilo izloženo slovenskim prodorima. Sloveni, podeljeni na zapadne, istočne i južne, sve više se šire. Zapadni Sloveni zauzimaju prostor između Elbe i srednjeg toka Dunava, istočni obrazuju Antsku kraljevinu, dok se južni pojavljuju na donjem Dunavu.
Od 548. do 551. godine, Sloveni svake godine prelaze nezaštićene granice i stižu do Soluna i Carigrada. Druge grupe dostižu Jadransko more. Plemena između Dunava i Solunskog zaliva potpadaju pod Hune ili Bugare, koji potom pustoše Trakiju, Ilirik i samu Grčku (538, 540, 558).
Na Zapadu se javljaju nove pobune. Između 542. i 547. godine, kralj Totila ponovo osvaja većinu Italije, uključujući i Rim. Velizarov naslednik Narzes dobija vrhovno zapovedništvo i, uz veliko pojačanje, 552. godine porazio je Totilu. U Africi, pod guvernerom Jovanom Troglitom, u periodu 546–548. godine, ugušena je pobuna Berbera.
Zakonodavna i crkvena delatnost
Kao veliki obnovitelj Rimskog carstva, Justinijan je težio očuvanju političkog i duhovnog jedinstva carstva. Posebno se starao o Crkvi i pravoslavnoj veri. Potiskivao je mnogoboštvo, jeresi i sujeverje. Njegova velika zakonodavna dela — Kodeks (529), Digeste i Institucije (533), kao i Novele (534) — predstavljaju temelje rimskog prava, koje je i danas osnova savremenih pravnih sistema.
U teološkom smislu, značajni su njegovi spisi: Ispovedanje vere (oko 544), Tri poglavlja (551), i poslanice upućene patrijarhu Mini. Iako je bezuspešno pokušao da pomiri pravoslavce i monofizite, njegov doprinos crkvenom životu bio je ogroman. Peti vaseljenski sabor, koji je sazvao u Carigradu 553. godine, prihvatio je i rimski papa.
Kulturno i duhovno nasleđe
Justinijan je objavio veliki broj zakona, teoloških spisa, pisao brojnu prepisku sa državnim i crkvenim velikodostojnicima, i autor je himne „Jedinorodni Sine i Slove Božiji“, koja se peva u pravoslavnim liturgijama od 536. godine.
Najveličanstveniji spomenik njegove vladavine je Sveta Sofija u Carigradu, najveća hrišćanska crkva svog doba. Podignuta u duhu vizantijske arhitekture, ona je vekovima simbol hrišćanstva, pre nego što je pretvorena u džamiju 1453. godine, a kasnije u muzej 1923.
Završetak vladavine i značaj
Posle 555. godine, Justinijan odustaje od daljih osvajanja. Iako su posle njegove smrti osvojene teritorije ponovo pale pod varvarske narode, njegova kodifikacija rimskog prava i doprinos pravoslavnoj teologiji ostali su kameni temeljci evropske civilizacije.
Srpska pravoslavna crkva slavi Svetog cara Justinijana 14. novembra po Julijanskom, odnosno 27. novembra po Gregorijanskom kalendaru, zajedno sa njegovom suprugom, caricom Teodorom.
