Utvrđeni manastir Manasija, zadužbina i mauzolej despota Stefana Lazarevića. Nalazi se u klisuri reke Resave, u neposrednoj blizini Despotovca.
U srednjovekovnim letopisima pominje se isključivo pod imenom Resava, dok je naziv Manasija novijeg datuma.
Manastirski kompleks
Manastirski kompleks podignut je početkom 15. veka, a čine ga crkva posvećena Svetoj Trojici, velika trpezarija i moćna tvrđava sa 11 kula, koja predstavlja najizrazitije utvrđenje jednog srpskog srednjovekovnog manastira.
Poznat je i kao sedište “Resavske škole”, čuvene prepisivačke radionice u kojoj su se okupljali učeni monasi, pisci i prevodioci, zbog čega je predstavljao simbol duhovnosti i prosvećenosti i posle pada Despotovine.
Danas se manastir Manasija smatra za najistaknutiji primer takozvane Moravske arhitektonske škole i ujedno predstavlja jedan od najznačajnijih spomenika srpske srednjovekovne kulture uopšte.
View this post on Instagram
Manastir je podigao despot Stefan Lazarević, sin kneza Lazara Hrebeljanovića, čije su mošti sahranjene u južnom delu crkve, ispod bele mermerne ploče. Nakon bitke kod Angore i obnove Beograda, despot Stefan je svu svoju pažnju posvetio podizanju manastira Manasije (Resave).
Crkva
Crkva Svete Trojice je petokupolna trikonhalna građevina sa osnovom razvijenog upisanog krsta i pripratom. Oblikom osnove pripada spomenicima moravskog stila, dok se u obradi fasada vraća nemanjićkim tradicijama kamene oplate vladarskih grobnih crkava. Freskopis crkve, koji je završen 1418., veoma je oštećen u naosu, a samo u fragmentima sačuvan u priprati.
Od očuvanih fresaka najpoznatija je kritorska kompozicija na zapadnom zidu glavnog dela crkve na kojoj despot Stefan, prikazan u vladarskim odorama i insignijama, drži u jednoj ruci povelju a u drugoj model manastira.
Od ostalih fresaka treba pomenuti veličanstvene likove svetih ratnika u pevnicama, u čijim gornjim zonama su naslikane scene iz života Gospoda Isusa Hrista i priče iz Jevanđelja. U glavnom kubetu su predstavljeni starozavetni proroci, a na stubovima su dobro očuvani medaljoni sa poprsjima svetitelja, među kojima se ističu prikazi Sv. arhanđela Mihaila i Sv. Petra Aleksandrijskog. U oltaru je naslikano Pričešće apostola i Povorka svetih otaca, među kojima je i prvi srpski arhiepiskop – Sveti Sava.
Trpezarija
Južno od crkve nalazi se trpezarija ili takozvane „škola“, koja predstavlja najbolje očuvanu građevinu prvobitnog manastirskog naselja. To je bila pravougaona građevina dimenzija 32×17 m sa dve etaže, između kojih je bila drvena međuspratna konstrukcija. Prizemlje je služilo kao ostava za smeštaj namirnica i hrane. Na spratu se nalazila prostorija za obedovanje, koja je mogla da primi između 250 i 300 osoba.
Manastir Manasija, 15. vek.
Eparhija Braničevska, Opština Despotovac.
Video: Kompas info pic.twitter.com/VFDn5jARyA
— Kompas (@kompasinfo) June 13, 2024
Postoji mišljenje da su se na spratu zapravo nalazili skriptorijum Resavske škole i biblioteka. U okviru manastirskog kompleksa postojale su i druge građevine potrebne za život monaške zajednice, kao što su kelije, ostave, radionice i bolnica, o kojima danas svedoče samo ostaci zidova. One su većim delom bile izgrađene od drveta, pa su zbog toga vremenom propale. Poslednje decenije prošlog veka započeti su obimni višegodišnji radovi na potpunoj obnovi manastirskog utvrđenja, koji su i dalje u toku.
Duhovni i kulturni centar
Za realizaciju ovog složenog graditeljskog poduhvata Stefan je sabrao vrsne neimare i umetnike koje je doveo iz dalekih oblasti. Zidanje je trajalo više od deset godina, od 1406./1407. do 1418. godine. Ovako dug period izgradnje direktna je posledica nestabilnih odnosa sa Turcima, zbog čega je povremeno dolazilo do obustave radova.
Odmah nakon završetka gradnje, Manasija postaje kulturni centar Despotovine. U okviru manastira formirana je takozvana Resavska škola, centar za prevođenje i prepisivanje knjiga, po čijim se pravilima radilo i u drugim manastirima, uključujući Ljubostinju, Hilandar, Pećku patrijaršiju i Dečane.
Jedan od glavnih rukovodilaca Resavske škole bio je Konstantin Filosof, koji je izradio pravila novog pravopisa. Prepisi i prevodi Resavske škole smatrali su se uzorima po kojima se sve do 18. veka merio kvalitet rukopisa. Sam despot Stefan bio je veoma obrazovan, dosta je čitao, a bavio se i pisanjem. U manastiru je oformio i veliku biblioteku sa preko 20.000 knjiga u rukopisu.
Manastir pod turskom vlašću
Monaški život se nesmetano odvijao sve do 1439. godine. Tom prilikom Resava je potpala pod tursku vlast, ali je već 1444. vraćena, nakon što je sultan Murat II povukao svoju vojsku iz Srbije. Prvo razaranje manastir je pretrpeo 1456. godine prilikom turskog pohoda na Beograd, kada je delimično izgoreo.
U turske ruke trajno pada maja 1458. godine, kada ga zauzima Mahmud-Paša zajedno sa gradovima Višesavom, Žrnovom, Belom Stenom, i Golupcem.
Turci su držali Manasiju kao i svaki drugi grad, pa je u njoj sedeo jedan starešina sa nekoliko vojnika. I pored toga, u manastiru je nesmetano tekao monaški život sve do 1574. godine, kada je stiglo naređenje da se crkvena zvona pretope i od njih načine topovi. Od tada pa sve do Prvog srpskog ustanka, podataka o manastiru Resavi gotovo i da nema, izuzev nekoliko pomena iz vremena austrijske okupacije Srbije od 1718. do 1739. godine.
Tokom viševekovne turske vladavine, Manasija je rušena i pustošena mnogo puta. Ostalo je zabeleženo da je stradala 1439., 1456., 1476. i 1734., ali je i obnavljana 1735., 1806., 1810., 1844. i 1856. godine.
Sa crkve je bio skinut olovni krov, pa je više od jednog veka njena unutrašnjost bila direktno izložena atmosferskim uticajima, usled čega je veći deo fresaka nepovratno propao. I pored znatnih oštećenja, živopis Manasije spada u red najvećih dometa srednjovekovnog slikarstva.
Prilikom jedne eksplozije u 18. veku teško je oštećena priprata crkve, pa je današnja većim delom naknadno dozidana. U njoj je ipak sačuvan originalni pod u mozaiku, koji je rađen od krupnog raznobojnog kamena.
Vrhunsko ostvarenje srpske arhitekture
Utvrđenje manastira Manasija je sagrađeno u cilju odbane manastirskog naselja. Spada u vrhunska ostvarenja srpske vojne arhitekture kasnog srednjeg veka.
Manastir opasuju bedemi sa jedanaest isturenih kula. Najveća je donžon kula, poznata i kao Despotova kula. Kule se nalaze na nejednakom rastojanju. Gušće su raspoređene na zapadnoj strani oko ulaza u utvrđenje, odakle se zbog konfiguracije terena mogao očekivati najjači napad.
Sve kule su povezane šetnom stazom koja ide po vrhu bedema. Jedino je donžon kula izuzetak, jer se u nju ne može ući sa bedema, već preko stepenica koje su u slučaju opasnosti mogle biti uklonjene.
Odbrambeni zidovi bili su visoki 12 m, a široki oko 3,2 m. Na svakom bedemu bile su dve ili tri mašikule (istureni ispusti na gornjem delu bedema kroz koje se sipalo vrelo ulje, bacalo kamenje i sl.). Oko čitavog utvrđenja podignut je još jedan, spoljni odbrambeni zid, na udaljenosti od dva metra od unutrašnjih bedema, čime se dobijala dvostepenost, a samim tim i veća efikasnost odbrane.
Ovakav sistem gradnje začet je u Kruševcu, primenjen u Beogradu, došao do punog izražaja u Manasiji, da bi se posle pojavio i u Smederevu.
