Bektašizam je jedna od struja islama, islamski lideri smatraju da oni opšte nisu deo muslimanskog sveta nego su sekta koja se koristi nekim njihovim učenjima. U žižu javnosti su dospeli sada kada je premijer Albanije Edi Rama najavio da će napraviti muslimanski Vatikan u srcu Tirane. Jak lobistički lobiji, ali i njihova burna istorija odmah su upozorili naš narod na ulogu ovoga religijskog pokreta kroz istoriju.
Bektašijski mistični red nastao je u 13. i 14. veku, kada je istorijski kontekst turkmenskih plemena i njihova drevna šamanska verovanja počeo da se prepliće sa islamom na prostorima Anadolije. Ali, za razliku od strogih, kanonskih interpretacija, bektašizam je bio plodan teren za mešanje i prožimanje ideja, stapanje kultura i apsorbovanje običaja naroda posebno Balkana. Bektaški red, sačuvan u maglovitom istorijskom predanju, nastao je kao jedan od sufijskih pokreta na Bliskom istoku. Oskudnost istorijskih izvora čini da nam je praktično nemoguće sagledati sve nijanse njegovog ranog razvoja. Tokom 11. i 12. veka, na područje Anadolije dolazili su brojni misionari, poznati kao „Sveci iz Horasana”, noseći sa sobom duhovne ideje i učenja koja su prelila verske granice.
Legenda o osnivaču derviškog bratstva, Hadži Bektašu, predstavlja zanimljivi spoj istorije i mitologije. Rođen u Horasanu, u severoistočnom delu današnjeg Irana, Hadži Bektaš se, prema opšteprihvaćenoj hronologiji, seli u Anadoliju 1281. godine. Živeo je samo dvadeset dve godine, ali je ostavio dubok trag u islamskom duhovnom nasleđu. Najstariji pisani izvori o njemu potiču iz kraja 13. veka, a sami izvori su, čini se, oprezni i nepotpuni, ostavljajući prostor za legende i predanja.
Postoji više priča o tome kako je dobio ime. Jedna od najinteresantnijih je ona o njegovom ocu, vladaru Horasana, koji mu je po rođenju dao ime Bektaš, što u prevodu znači „jednak princu”. Ova priča ne samo da osvetljava značaj njegovog imena, već i njegovu ulogu u društvu. Neka predanja kažu da je Hadži Bektaš dobio naziv Hadži posle vizije svog učitelja Lokmana Prede, koji ga je video kako se klanja. Prema nekim autorima, ime Bektaš proizlazi iz turskih reči „bek” (gospodar) i „taš” (stena), što dodatno naglašava njegovu snagu i upornost.
Bektaš je bio lutajući derviš, često nesvestan sopstvenog uticaja na sledbenike. Ipak, njegova pojava je obeležila početak jedne nove duhovne ere, a njegovi prvi sledbenici, anadolijski Abdali, nazivali su ga „Pir”, što znači „učitelj”. Ova titula ne samo da odražava njegovu ulogu u širenju učenja, već i veliku poštovanje koje su mu ukazivali. Bektašije tvrde da su sledbenici puta ka unutrašnjoj istini kako oni tvrde za sebe, a njihov duhovni vođa, poznat kao muršid, igra ključnu ulogu u tome. Muršid nije samo sveštenik – on je onaj koji usmerava vernika na put ka Bogu, vodeći ga preko mističnih kapija koje simbolizuju različite nivoe duhovnog razvoja, tu je sličan guru.
Posebno zanimljiva je doktrina četiri kapije, koja bektašizam postavlja kao putovanje kroz različite etape duhovnog prosvetljenja. Prva kapija je šerijat – osnovni islamski zakon, koji postavlja temelje. Sledi tarikat – put, način života, odnosno praktični vodič ka duhovnosti. Treća kapija, hakika, predstavlja otkrivanje suštine stvarnosti, dok četvrta, marifet, donosi mističnu spoznaju Boga – stanje koje je dostupno samo najvišim mudracima.
Međutim, ono što bektašizam čini zaista jedinstvenim je njegova teološka misao u kojoj se preklapaju elementi šiitske tradicije sa specifičnim interpretacijama. Poštovanje trojstva Boga, Muhameda i Alije kao jedne tajne i duboka posvećenost dvanaest imama predstavljaju važne elemente ovog verovanja. Alija je za bektašije mnogo više od istorijske figure – on je simbol duhovnog nasleđa, legitimni naslednik proroka Muhameda i centralna figura njihove teološke kosmologije.
Bektašizam takođe ne beži od filozofskih uticaja, kao što je hurufizam – mistička doktrina koja se bavi simboličkim značenjem brojeva i slova. Ova ideja da svaki broj i svako slovo ima svoju duhovnu dimenziju čini da čitav univerzum, pa čak i reči koje izgovaramo, dobijaju višu, skrivenu svrhu ima jasne obrise numerologije ili čak i učenja Kabale.
Pod uticajem hrišćanstva i lokalnih verovanja, bektašije su usvojile i kult svetaca. Svetac, u ovom kontekstu, nije samo običan vernik, već čovek koji je svojom pobožnošću i načinom života dostigao visine duhovnosti i na taj način postao primer svima ostalima. Na ovaj način, bektašizam je postao svojevrsna duhovna staza koja povezuje islamske, šamanske i hrišćanske elemente u jednu harmoničnu celinu. I danas u nekim delovima Albanije poštuju čak i Svetog Đorđa i Svetog Nikolu. Bektaški red je u mnogim periodima svoje istorije bio jedna od najuticajnijih duhovnih struja unutar Osmanskog carstva, ali njegov procvat je bio neraskidivo povezan sa ličnostima kao što je Balim Sultan. Ovaj mistični vođa preuzeo je kormilo reda 1501. godine i uspeo da od bektašijstva načini sistematizovan i prepoznatljiv duhovni pokret. On je standardizovao rituale, uveo jasna učenja i stvorio idealizovanu sliku Hadži Bektaša, osnivača reda. Njegov doprinos bio je toliko značajan da je kasnije proglašen za drugog sveca zaštitnika bektašija.
Jedan od ključnih faktora koji su učvrstili poziciju bektašijskog reda unutar Osmanskog carstva bila je njegova tesna veza sa janičarima, elitnim korpusom vojske koji je često bio sastavljen od dece hrišćanskog porekla. Ovo je dovelo do toga da su janičari bili prirodno naklonjeni narodnim oblicima islama koji su se pojavljivali u Anadoliji. Već do kraja 14. veka bektašijstvo je postalo glavna duhovna struja unutar janičarskih redova, a u 16. veku Hadži Bektaš je zvanično postao njihov svetac zaštitnik.
Zanimljivo je da su janičari razvili i svoj specifičan izgled, koji je nosio duboku simboliku vezanu za bektašije. Njihova karakteristična bela kapa, poznata kao zarkol, bila je direktno inspirisana rukavom Hadži Bektaša, koji je, po tradiciji, blagosiljao janičare stavljajući rukav svog ogrtača na glavu prvog vojnika. U jednoj od legendi navodi se da je Hadži Bektaš tom prilikom izgovorio reči: „Neka vaše ime bude janičari, vaše lice čisto, vaše ruke pobedničke, vaša sablja britka.“ bektašijski uticaj među janičarima bio toliko veliki da je svaki novi poglavar reda, dede, morao da dođe u janičarske barake u Carigradu i od janičarskog age primi krunu kao simbol vlasti. Ovo snažno povezivanje duhovnosti i vojne moći učinilo je bektašije nezaobilaznim u političkom životu Osmanskog carstva, posebno u procesima islamizacije novoosvojenih teritorija.
Bektašiji su svoju religijsku simboliku delili i sa janičarima kroz zulfikar, sablju koja je, po legendi, pripadala proroku Muhamedu i njegovom zetu Aliji. Ova sablja, simbol šiitskog ratništva, postala je omiljen znak na janičarskim zastavama, ali i na njihovim telima. Janičari su često usecali simbol zulfikara na svojim grudima, rukama ili nogama, čineći ga ličnim znakom vernosti i časti. Ovaj čin povezivao je telesno i duhovno, ratničku moć i religijsku posvećenost.
Tokom 17. i 18. veka, bektašiji su postali jedan od najuticajnijih derviških redova, zahvaljujući svojoj bliskoj vezi sa janičarima i aktivnom ulogom u širenju islama na novoosvojenim teritorijama. Njihov uticaj na osmansku vlast i religijsku politiku pokazao se kao ključan za širenje i održavanje osmanske moći, što je započelo još sa reformama Balim Sultana.
Međutim, tokom vladavine Selima II, janičari su se suočili s vojnim neuspesima i problemima sa disciplinom, što je na kraju dovelo do reorganizacije vojske pod Muhamedom II.
Kada je 1825. godine Muhamed II odlučio da obrazuje nove vojne jedinice, nailazio je na žestok otpor janičara, koji su odbili stroge mere obuke i organizacije. Ustanak koji su podigli 15. juna 1826. godine završio se tragično. Snage sultana ugušile su pobunu i primenile surove mere, uključujući i fizičko uništenje pobunjenika. Ovo tragično poglavlje završilo je „Blagoslovenim događajem” (Vak’a-i hayriye), kada su svetinje janičara oskrnavljene, a sam red bektašija postao meta represije. Umesto starijih tradicija, Muhamed II je najavio stvaranje „Pobedonosne Muhamedove vojske”, ostavljajući janičare u prašini istorije.
Uprkos tome, bektašijski red nije nestao. Na prostoru južne Albanije i zapadne Makedonije, uspeo je da opstane i nastavi svoje delovanje. Tokom poslednje četvrtine 19. veka, bektašiji su se razvili u nezavisnu versku zajednicu i postali jedan od stubova albanskog nacionalnog pokreta. Ovaj period obeležen je ne samo opstankom, već i strategijom širenja uticaja, koja je podrazumevala zauzimanje hrišćanskih svetilišta i poistovećivanje svojih svetaca sa lokalnim hrišćanskim svetiteljima.
Bektašijski red nije samo duhovni pokret već i politički instrument, što je naročito vidljivo tokom vladavine Ali Paše u periodu od 1788. do 1822. godine. Paša je vešto iskoristio bektašije kako bi ojačao svoju političku poziciju i stvorio prostor za nezavisnost od Osmanskog carstva.
Bektašizam je postao sredstvo za islamizaciju lokalnog hrišćanskog stanovništva. U tom procesu, bektašijski red je često pribegavao asimilaciji kulturnih i religijskih elemenata, što je dovelo do brisanja lokalnih identiteta. Dok su bektašiji na površini prikazivani kao tolerantna zajednica otvorena za dijalog između islama i hrišćanstva, njihova uloga u političkoj borbi i asimilaciji nije mogla biti ignorisana i bila je jasna.
Tokom 19. veka, bektašijski red je, uprkos zabranama i ograničenjima, nastavio da koristi svoj uticaj u politici, uključujući albanski nacionalizam u svoju doktrinu. Ovaj proces je, međutim, imao ograničen uspeh. Uprkos naporima da se verske podele izbrišu i da se albanski nacionalni identitet ojača kroz bektašizam, duboko ukorenjene religijske podele i prisustvo tradicionalnih verskih zajednica nisu bile uspešno savladane.
Bektašijski red, koji je imao svoju ulogu i u islamizaciji i u nacionalnoj homogenizaciji, pokazao je ograničenu efikasnost u periodu Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. Mnoge tekije su uništene, što je značilo i osetan gubitak njihovog uticaja. Iako je Albanija 1932. godine priznala bektašije kao nezavisnu versku zajednicu, njihova integracija u nacionalnu politiku nije bila dovoljna da prevaziđe duboke društvene i religijske razlike.
Čak i u modernoj Albaniji, gde bektašijski red predstavlja četvrtu po veličini versku zajednicu, ostaje pitanje njegovog stvarnog doprinosa u religijskom i nacionalnom jedinstvu. Uprkos tome što se bektašiji predstavljaju kao most između hrišćanstva i islama, kritičari ukazuju da je njihova uloga u istoriji bila duboko ukorenjena u političkim ambicijama i često je dovodila do religijske i kulturne asimilacije. Njihova uloga u lobiranju za nezavisnost naše južne pokrajine Kosova i Metohije je ogromna, ako ne i presudna na Zapadu. Bektašijski red, koji se često predstavlja kao tolerantna i moderna forma islama, u svojoj suštini nosi elemente politizacije, lobističku moć, asimilacije, ali su, iako brojna, ipak samo jedna od sekti u islamu. U savremenom kontekstu, njegova uloga je često instrumentalizovana za političke i ekonomske ciljeve, posebno u Albaniji, gde se pokušava prikazati kao neka vrsta „islamskog Vatikana“. Ovaj koncept, koji je podržao i premijer Edi Rama, izgleda više kao sredstvo za privlačenje investicija i promociju svealbanskog identiteta, nego kao autentičan duhovni pokret.
Ovaj red je u stvari odstupio od klasičnih monoteističkih principa i prihvatio liberalne vrednosti koje su u suprotnosti sa tradicionalnim islamom. U njihovoj doktrini, navodni „zakon ljubavi“ zamenjuje osnovne religijske prakse, kao što su molitva i post, alkohol je dozvoljen, a žene su oslobođene od strogih normi oblačenja. Ovaj pristup ne samo da razvodnjava verske principe, već predstavlja i pokušaj da se bektašizam prilagodi zapadnim vrednostima i liberalnoj kulturi, što mnogi vide kao opasan presedan.
Ideja da se bektašijski red predstavi kao spona između Zapada i islama izgleda kao strategija brendiranja, a ne kao iskreno versko učenje. Taj pokret se uklapa u širi trend liberalizacije religija koji se vidi i u hrišćanstvu, gde se religijske prakse često prilagođavaju modernom čoveku, odstupajući od strogih duhovnih principa. Umesto da podstiče duhovnu dubinu i doslednost, bektašizam izgleda da teži ka tome da ugodi svima, što rezultira gubitkom svoje autentičnosti.
U suštini, bektašijski red ne samo da predstavlja odstupanje od tradicionalnih islamskih učenja, već i rizikuje da postane sredstvo političke i ekonomske manipulacije. Umesto da gradi mostove između religija, on promoviše versku hibridnost koja umesto duhovne dubine, nudi kompromise po meri savremenog, sekularizovanog društva.
Nebojša Lazić, teolog
