U leto 1914. godine Kanada je donela zakon „Ratne mere“ usmeren ka imigrantima pristiglim iz zemalja agresora u Velikom ratu. Spletom okolnosti među onima koji su došli pod udar tog zakona doživevši veliku tragediju bilo je i više stotina Srba. Jedini razlog za njihovu golgotu bilo je to što su u obećanu zemlju stigli iz tadašnje Austro-Ugarske.
Kanada je otvarala svoja vrata doseljenicima iz svih krajeva sveta, posebno iz Evrope. Na poziv vlasti u Kanadu dolaze imigranti u potrazi za slobodom, boljim životom i izvesnijom budućnošću. Veliki broj Srba stiže početkom 1914. godine, pre svega iz Austrougarske, iz Like, Korduna, Slavonije, Dalmacije, Bosne….
Odsečeni od matice, prepušteni sebi, u osvit burnih događaja deo Srba iz tih krajeva odlučuje da krene na put preko okeana. Procenjuje se da je u to vreme u Kanadi bilo više od 8.000 Srba. Oni uglavnom rade u rudnicima i kao kmetovi na farmama u ogromnim nenaseljenim kanadskim prostranstvima.
Početkom Velikog rata, Kanada kao britanski dominion postaje saveznik sa silama Antante. Samim tim i sa Kraljevinom Srbijom. Svoju lojalnost ona ispoljava slanjem vojnika i medicinskog osoblja u ratne zone. U leto 1914. godine kanadska vlada premijera Roberta Bordena donosi zakon „Ratne mere“ uperen protiv imigranata sa teritorije Austrougarske koji su se u to vreme našli na tlu Kanade.
Taj zakon uvodi diskriminatorsku kategoriju „neprijateljski stranac“ koja se odnosi na sve pridošlice koji su u Kanadu ušli kao „Austrougari“.
Radikalne mere
Tadašnjem savetu za hitne intervencije zemlje naloženo je sprovođenje radikalnih mera, pre svega registraciju, a kasnije i interniranje takvih osoba. Iako su Srbija i Kanada saveznici u ratu većina pristiglih srpskih imigranata postaju „neprijateljski stranci“.
U to vreme Dominion Kanada u svojim useljeničkim propisima nije uzimala u obzir etničku ili nacionalnu pripadnost, te su svi useljenici koji su došli iz Monarhije tretirani kao Austrougari. Prema procenama u 1915. godine registrovano je preko 80.000 „neprijateljskih stranaca“ od kojih većina postaje predmet stroge kontrole i nadzora. Svi moraju da nose znak identifikacije i imaju obavezu da se redovno javljaju Kraljevskoj kanadskoj konjičkoj policiji.
Istovremeno je 8.579 „Austrougara“, uključujući žene i decu otpremljeno u 24 logora za interniranje širom zemlje. Među „neprijateljskim strancima“ najviše je Ukrajinaca, Mađara, Poljaka, Jevreja, Rusa, Čeha, Slovaka, Jermena, Bugara, kao i više stotina, procenjuje se oko 300 Srba.
Svi koji su bez ikakvih provera žigosani kao „neprijateljski stranci“, doživljavaju poniženja, oduzima im se imovina, pravo na rad, sloboda kretanja, odvajaju se od porodice, a većina upućuje u logore. Srbi su uglavnom bili stacionirani u Kapuskasing logoru na severnoj granici Ontarija koji je otvoren 14. decembra 1914. a zatvoren tek 24. februara 1920. godine. Srbi kao i ostali logoraši žive u drvenim barakama na sibirskoj hladnoći bez elementarnih uslova za život.
Kontroverzni stavovi
Nakon što je američki konzul G. Virlih u decembru 1916. godine posetio logor Spirit lejk na sjeveru Kanade obavestio je svoju vladu o besmislenosti postojanja logora i nužnosti da se ljudi vrate svojim kućama i porodicama.
Virlih pored ostalog piše:
„Zatvorenici u kanadskim logorima došli su u Dominion – nezavisnu državu u okviru britanske zajednice naroda, kao miroljubivi useljenici i velika većina njih su bili dobronamerni građani koji su poštovali zakon i svako od njih je doprinosio dobrobiti zajednice na svoj način… Mogu posvedočiti da većina zatvorenika iz logora može biti vraćena svojim kućama..“.
Ali velika većina interniraca ostala je u zatočeništvu do kraja Prvog rata pa čak i nakon toga do 1920. godine.
Na brojne pritužbe o tretmanu „neprijateljskih stranaca“ istaknuti političar provincije Vinipeg Hju Mekdonald piše:
„Strah je jedina stvar na koju se možete osloniti da bi ih držali u granicama zakona i ja nemam sumnje da ako vlada Dominiona nastavi s postupcima koje je do sada primenjivala, stranci će uskoro biti smekšani i biće ih jednostavnije kontrolisati.“.
Premijer Vilfrid Lorijer čija vlada je uputila poziv imigrantima da dođu u Kanadu kako bi doprineli njenom razvoju bio je ogorčen na ove pojave. On je tvrdio da „Kanada nema budućnost ako se ne promeni odnos prema internircima“.
Priznanje
Jedan od najviđenijih Srba u Sj+evernoj Americi, naučnik i pronalazač Mihajlo Pupin, među prvima se stavio u zaštitu srpskih interniraca. On je iskoristio svoj ugled kod američke administracije kako bi ona uticala na kanadske vlasti da se nepravedno zatočeni oslobode i vrate svojim porodicama. Značajne aktivnosti o oslobađanju srpskih interniraca vodio je konzul Srbije u Kanadi Antun Seferović, kao i Srpska narodna odbrana.
Predsjednik SNO Božidar Marković je 1918. godine posjetio logor Kapuskasing gde su bili internirani Srbi. Ubrzo nakon toga većina njih je puštena, a logor je zatvoren početkom 1920. godine. Informaciju o ovim događajima Marković je objavio 1938. godine u „Glasu kanadskih Srba“. To je bilo prvo javno iznošenje podataka o srpskim internircima.
Knjiga Marinela Mandreša
Ova tragična epizoda iz kanadske istorije dugo vremena bila je prekrivena velom tajne. Neki dokumenti ukazuju da su vlasti Kanade radile na uništavanju tragova kako se ne bi saznala prava istina o ovim događajima. Možda bi tragedija interniraca ostala istorijska nepoznanica da profesor ukrajinskog porijekla dr Ljubomir Luciuk sedamdesetih godina ne saznaje za veliki broj „neprijateljskih stranaca“.
Dvadeset godina Luciuk je radio na ovome da bi Kanada konačno priznala te događaje 2008. godine. Kanadska vlada je te godine osnovala Fondaciju za logoraše Prvog svetskog rata koja je radila na čuvanju uspomena na internirce i golgotu kroz koju su prošli.
Nezamisliva kontroverza
U vrtlogu istorijskih dešavanja posebno dramatičan položaj imali su Srbi. Sa jedne strane prijatelji i saveznici, a sa druge zatočenici logora i neprijatelji. Paradoks je tim veći ako se zna da se tokom Velikog rata u kanadskoj vojsci borilo nekoliko stotina Srba, uglavnom dobrovoljaca. Gotovo nezamisliva kontroverza.
U nastojanju da se otkrije prava istina i utvrde detalji vezani za ove događaje, nakon što je Kanada priznala postojanje logora za internirce, rađena su istraživanja od kojih je posebno značajan rad profesora srpsko-rumunskog porijekla dr Marinela Mandreša sa univerziteta „Vilfrid Laurier“ u Vaterlou.
Iscrpnim desetogodišnjim istraživanjem Mandreš je pokušao da rasvetli nedoumice vezane za broj srpskih i rumunskih interniraca, njihov boravak u zatočeništvu i posebno njihovu sudbinu po povratku iz logora. On je na osnovu prikupljene dokumentacije, biografskih podataka, fotografija, priča i drugog objavio knjigu „Povratak sjećanja, ispunjeno obećanje: Srbi i Rumuni tokom Prve kanadske nacionalne operacije interniranja 1914-1920“.
Nesumnjivo da bi ovi sumorni događaji u istoriji Kanade bili gotovo zaboravljeni da nije bilo malobrojnih posvećenih pojedinaca koji su svojim entuzijazmom krčili put do istine. Jedna od takvih bila je nekadašnja potpredsednica SNO Draga Dragašević koja je radila na „preporodu sećanja“.
Dragaševićeva je svojevremeno od strane kanadske vlade imenovana za člana Komiteta za priznanje interniranja u toku Velikog rata. Komitet je nadgledao rad fonda koji je podržavao komemorativne, kulturne i obrazovne projekte.
Spomen ploče
Povodom stogodišnjice uvođenja ovog diskriminatorskog zakona 2014. godine Kanadski fond za priznanje o interniranju tokom Prvog svetskog rata pokrenuo je projekat „Sto“. Njim je u 59 gradova širom Kanade otkriveno stotinu spomen-ploča stradalim internircima. Tokom tog programa simbolično nazvanog „Talas sjćanja“ Srbi su otkrili dve ploče. Jednu u Muzeju srpskog nasleđa u Vindzoru, dugogodišnjem sedištu Srpske narodne odbrane i „Glasa kanadskih Srba“.
Drugu je na Nijagari. na ulazu u crkvu svetog Đorđa. Spomen-ploču u Nijagari otkrio je Đorđe Jerić, potomak internirca Nikole Jerića koji je nakon donošenja zakona „Ratne mere“ uhapšen i odveden u Kapuskasing.
I ovog leta će na svim mestima gde su postavljene ploče sećanja širom Kanade biti odata počast internircima. Taj simbolični čin je najmanje što se može učiniti za Srbe koji su u potrazi za slobodom doživeli torturu i nepravdu. Istovremeno to je prilika da se savremena Kanada osvrne na svoju prošlost i tragične događaje koji su pratili njenu istoriju.
