Humska eparhija za oblasti Humske zemlje i Trivunije (današnja Hercegovina sa dubrovačkim primorjem podignuta je od strane prvog arhiepiskopa Srpske crkve Svetog Save 1219. godine i to manastiru Bogorodice Stonske. Danas je nažalost rimokatolički hram…
Manastir Bogorodica Stonska je nekadašnji manastir Srpske pravoslavne crkve. Postojao je tokom 13. i početkom 14. veka u blizini Stona na poluostrvu Pelješcu.
Prema dubrovačkom katastru iz 1393. godine, manastir Bogorodice Stonske je već uveliko bio zapusteo: „Item dighemo che le saline e lo monastero de sca Maria cum tute sua raxon e pretinentia si e del Comun“. Na osnovu pomena solane u ovom zapisu, istoričari su zaključili da se manastir Bogorodice Stonske nalazio u delu Stonskog polja poznatom kao Lužine, po čemu je manastirski hram vremenom i postao poznat kao Gospa od Lužina. Nakon preuzimanja od strane rimokatolika, hram je tokom narednih vekova pretrpeo razne prepravke. Sistematska arheološka istraživanja na tom lokalitetu još uvek nisu sprovedena.
Stari Ston nalazio se na brdu Gorici gde je bilo izobilje sveže vode, mlinovi, plodna zemlja, i dragocena solila.
Od 1102. g. Zahumlje je pod vrhovnom vlašću kraljevine Duklje i Vizantije, a biskup stonski postaje sufragan Dubrovačkog biskupa. U periodu vladavine dukljanskog kralja Mihaila podignuta je crkvica Sv. Mihaila, delo rane-ravenske romanike, koja i danas postoji.
Knez Miroslav
U drugoj polovini 12. veka, Humskom Zemljom je vladao veliki knez Miroslav, brat Stefana Nemanje i u to vreme proteran je biskup iz Stona, tako da su do kraja 14. veka Stonjani bili većinom pravoslavni.
Nakon smrti kneza Miroslava, koji je stolovao upravo u Stonu, u oblasti Zahumlja je nasutpilo razdoblje previranja, koje je okončano za vreme vladavine srpskog kralja Stefana Prvovenčanog.
Kada je prvi srpski arhiepiskom Sveti Sava, nakon sticanja crkvene autokefalnosti 1219. godine pristupio organizovanju novih eparhija, jednu od njih je smestio upravo pri starom hramu Bogorodice Stonske u Lužinama.
U vreme osnivanja, Humska eparhija je obuhvatala čitavu oblast Humske Zemlje sa Travunijom. Postoje i mišljenja (P. Glunčić) da je sedište episkopije bilo u crkvi Sv. Marije na Gorici, pod brdom Sv. Mihaila.
Srpski episkopi
Bilo je devet srpskih episkopa koji su stolovali u Stonu; Ilarije, Metodije, Teodosije, Nikola, Sava, Jevstratije, Jovan, Danilo i Stefan.
U vremenu do 1333. godine Ston je sa okolinom brojao deset crkvi; Svetog Mihaila, Sv. Nikole, Sv. Ivana, Sv. Marije Mandaljene, Sv. Bogorodice u Lužinama, Sv. Martina, Sv. Đurađa, Sv. Kuzme i Damjana, Sv. Stefana i Sv. Srđa. Katedralna Stonska crkva bila je Sv. Marija Mandaljena na vrhu brda Gorice, koja je bila najvećih dimenzija od svih stonskih crkvi.
Srpski vladari bili su, nasuprot Dubrovačkoj republici koja je bila izrazito verski netolerantna, blagonakloni i prema katoličkim crkvama, na ovim prostorima tako su obilato darivali manastir Sv. Marije na Mljetu.
Iako prvobitna povelja Stefana Prvovenčanog i svetog Save iz 1220. godine o osnivanju Humske epparhije i njenog eparhijskog vlastelinstva sa sedištem u Bogorodičinoj crkvi u Stonu nije sačuvana, njen sadržaj se može sagledati na osnovu kasnije potvrdne povelje srpskog kralja Stefana Uroša I iz 1243-1253. godine. Ovom poveljom, kralj je potvrdio sve ranije darove svoga oca Stefana Prvovenčanog humskom manastiru Bogorodice Stonske. Ni ova povelja nije u originalu sačuvana, nego je sačuvan njen prepis sa kraja XIII veka.
Pad značaja manastira
Kada se postavilo pitanje o izmeštanju katedralnog mesta Humske eparhije iz Stona u hram Svetog Petra na Limu u Bijelom Polju, kralj Uroš je 1254-1263. godine potvrdio stare posede i pridodao im nove, mahom u Polimlju. Usled neredovnih prilika i izmeštanja boravišnog mesta humskih episkiopa, manastir Bogorodice Stonske je počeo da opada.
Posle rata bana Mladana i srpskog kralja Milutina Stonom i Ratom vlada, srpska vlastelinska porodica Branivojevića, koja uspeva da usled slabljenja vlasti u Srbiji i propasti bana Mladena sa centrom u Stonu okupi Humske zemlje.
Nakon smrti srpskog kralja Stefana Milutina (1321), uspeo je ban Stefan II Kotromanić da zavlada Zahumljem. Tadašnji humski episkop Danilo je stoga boravio u manastiru Sv. Petra na Limu.
Njegov naslednik, humski episkop Stefan (1324) se takođe nije mogao vratiti u Ston. Stoga mu je srpski kralj Stefan Dečanski potvrdio posed nad manastirom Sv. Petra na Limu u Bijelom Polju.
Usled jačanja Bosne i njene težnje ka moru dolazi do saveza sa Dubrovnikom. Branivojevići su 1326, g iskorenjeni, Bosna uzima Hum, a Dubrovnik zauzima Stonski Rat.
Prisutnost pravoslavnavnog sveštenstva
Pravoslavno sveštenstvo je nakon svih ovih zbivanja i dalje bilo prisutno u Stonu, što je potvrđeno i znamenitim ugovorom iz 1333. godine, sklopljenim između Dubrovčana i srpskog kralja Stefana Dušana, u kojem je bilo izričito predviđeno da je nakon predaje Stona u njemu ostati i pravoslavni sveštenik.
Međutim, ova odredba kasnije nije poštovana, tako je usled rimokatoličkog prozelitizma u stonskom primorju došlo do znatnog opadanja pravoslavlja.
