Prezime je za Srbe uvek bilo “porodično ime”, ono koje pokazuje poreklo, pripadnost, nekog drevnog pretka koji je danas udaljenim ljudima bio zajednički. Većina srpskih prezimena prepoznatljiva je po sufiksu -ić. Procenjuje se da se oko dve trećine srpskih prezimena završava ovako.
Poreklo srpskih prezimena
Većina prezimena nastala je po muškom pretku – patronimi, mada ima i prezimena koja poreklo vode od neke davne prabake – matronimi. Ima i onih koja su označavala lični izgled ili karakter, ali i nadimak, bivše mesto boravka i zanimanje.
Tako dolazi do toga da veliki broj porodica nosi ista prezimena, iako uopšte nisu u međusobnom srodstvu.
Istorijski razvoj prezimena
Nastanak današnjih prezimena u Srbiji vezuje se za kneza Aleksandra Karađorđevića, koji je 1851. godine naredio uspostavljanje trajnih prezimena po najstarijim i najznačajnijim precima. Ipak, zahvaljujući sačuvanim manastirskim, carskim i kraljevskim poveljama i spisima iz Srednjeg veka, danas znamo da su se i naši preci prezivali slično kao i mi danas.
Najstarija srpska prezimena
Neka od najstarijih prezimena sa naših prostora su:
Divac – vodi poreklo od reči “div”, znači sin Diva. Ovo prezime se nalazi u dokumentima još u 15. veku.
Šavčići, Bogdanovići, Pobratovići, Stanići i Srezojevići – pominju se u Dečanskoj hrisovulji iz 1330. godine.
Brajić, Dobromirović, Slavojević, Veseljković – takođe se pominju u istoj povelji iz 14. veka.
Prezimena povezana sa crkvom
Kaluđerović, Episkopović – pominju se u Prizrenskoj povelji i verovatno su povezana sa precima koji su bili monasi ili crkveni velikodostojnici.
Prezimena iz dubrovačkih arhiva
Martić, Radojević, Ivanović, Ljubišić – ova prezimena sreću se u dubrovačkim arhivama tokom celog srednjeg veka.
Prezimena srpskih velikaša
Neka od najznačajnijih prezimena srpskih srednjovekovnih velikaša su: Branković, Lazarević, Ljubić, Vojnović, Nemanjić.
Prezimena sa drevnim korenima
Drakulić – prezime koje je nastalo od reči “drakul” (zmaj) i koristi se u Srbiji još od 11. veka.
- Danilović – potiče od pretka po imenu Danilo, što je srpska varijanta biblijskog proroka Danila.
Prezimena iz Crne Gore i Hercegovine
Karadžić, Vukotić, Grdinić – veoma stara srpska prezimena, sačuvana u krajevima gde su rodovske zajednice bile jake, kao što su Crna Gora i Hercegovina.
Većina potiče iz 13. veka
Radogostić, Zarubica, Trzin, Hreljić, Zaklan, Bujak samo su neka od najstarijih srpskih prezimena. Većina srpskih prezimena se spominje u pisanim istorijskim izvorima iz 13 i 14. veka, poput Dečanske hrisovulje (darovnice) kojom je Stefan Dečanski deo svojih poseda poklonio istoimenom manastiru.
Na ovom dokumentu su, naime, popisana imena svih ljudi (u nekim slučajevima i tri, četiri generacije potomaka) koji su tada živeli na tom posedu.
Srpska prezimena su većinom nastajala po muškom pretku (patronimi), pa su potomci Jovanovi, Radogostovi, Petrovi, Nikolini, postali Jovanovići, Radogostovići, Petrovići, Nikolići…
Marići, Stanići i Jelići po ženskom pretku
„Prezimena po ženskom pretku (matronimi) su ređa, a vezuju se za žene koje su se istakle u borbi ili su, prosto, ostale udovice. To su Marići, Stanići, Jelići,“ kaže etnolog Miroslav Niškanović, jedan od retkih koji se bavi ovom problematikom i autor jedinstvene knjige “Srpska prezimena”.
Prema njegovim rečima, pored prezimena koja odražavaju vezu sa nekom drugom osobom (obično vezu roditelj – deca), imamo i ona koja označavaju lični izgled ili karakter, ali i nadimak osobe po kojoj je nastalo prezime: Slijepčević, Ćosić (ćosav), Brkić (brkat), Mudrinić, Divljak, Bujak (brz, hitar), Guzina, Ubiparip, Vrtikapa…
On dodaje da u ovu grupu spadaju i prezimena u kojima se vidi veza sa određenom životinjom, poput Vukotića, Međedovića ili Drakulića. Snaga vuka, medveda ili zmaja, trebalo je da se prenese na nosioca i zaštiti ga od neprijatelja i zlih sila.
Duboko ukorenjeni simboli koji svedoče naše poreklo
Srpska prezimena nisu samo puki nazivi porodica, već duboko ukorenjeni simboli koji svedoče o poreklu, istoriji i identitetu jednog naroda. Od najstarijih vremena, preko povelja i manastirskih spisa, do zvaničnog uspostavljanja trajnih prezimena u 19. veku, prezimena su ta nit koja nas povezuje sa našim precima i njihovim životima.
Bilo da su nastala od muških ili ženskih predaka, ličnih osobina ili zanimanja, srpska prezimena predstavljaju živu vezu između prošlosti i sadašnjosti, prenoseći se kao porodično nasleđe i svedoče o vremenima i ljudima koji su oblikovali istoriju našega naroda.
