Kralj Nikola Petrović možda je najčešća žrtva pokušaja reinterpretacije istorije na Balkanu poslednjih decenija. U pre par godina objavljenoj biografiji kralja Nikole pod naslovom „Kralj Nikola – car junaka“, autor Dušan Babac dao je pregled života crnogorskog kralja, kao i ono što su o njemu rekli savremenici.
Nakon nekoliko godina proučavanja života kralja Nikole, Babčev zaključak je, kako kaže, da su sukobi sa kraljevskim kućama iz Srbije vođeni ne oko toga ko je Srbin, a ko ne, već ko je veći Srbin i koja će država, Srbija ili Crna Gora, biti Pijemont srpstva.
„S druge strane, rekao bih da je Nikola imao kompleks više vrednosti u odnosu na obe novovekovne dinastije u Srbiji. Smatrao je da su i oni skorojevići. Da su do juče bili svinjarski trgovci koje su odjednom postale narodne dinastije. On je sebe upoređivao sa svetorodnom dinastijom Nemanjića jer su i Petrovići u svom nizu imali jednog sveca – svetog Petra Cetinjskog“, navodi Babac.
Petrovići su imali dužu vladarsku tradiciju od Obrenovića i Karađorđevića. Uz to imali su sveca u porodici. I te argumente koristio je Nikola kako bi naglasio svoje prvenstvo kao pretendenta na ujediniteljsku ulogu u srpstvu. Međutim, mala teritorija, malobrojno stanovništvo, nepovoljan geografski položaj i ekonomska nerazvijenost, nisu Nikoli išli u prilog.
Vladavina
Kada se sagleda šezdesetogodišnja vladavina knjaza i kralja Nikole Petrovića Njegoša, možemo konstatovati da se Crna Gora od patrijarhalnog društva, počela preobražavati u moderniju državu, a različite oblasti uklopljene u celinu polako, ali sigurno davale su obrise nove crnogorske države, koja će od 1878. godine dobiti punu međunarodnu nezavisnost. Sa svega 19 godina, bez velikog iskustva i završenog potpunog školovanja, Nikola Petrović je nasledio svog strica knjaza Danila, ali i njegove protivnike. Suštinski savladar je sve do 1867. godine bio njegov otac veliki vojvoda Mirko, koji je svojim autoritetom, i čvrstom rukom, završavao delo knjaza Danila – pokoravanje zavađenih plemena koja su bila prepreka formiranju skladnije države.
Na početku vladavine, vođen je rat sa Turskom 1862. koji je po svojim posledicama bio veoma važan. Crna Gora je počela da vrši ozbiljnije pripreme za buduće sukobe. Kralj Nikola tokom svoje vladavine nije napisao, niti sastavio nacionalni i državni program. Ipak, Crna Gora je sve vreme vodila živu nacionalnu politiku koja je bila usmerena na oslobađanje nekadašnjih srpskih teritorija, na prvom mestu u Hercegovini i Vasojevićima, a potom i u Metohiji.
On je vrlo često isticao da Crna Gora mora da oslobodi svoju dedovinu – delove donje Zete, Hercegovine i Stare Srbije, uz eventualni izlazak na Jadransko more, što je svakako bio cilj njegove spoljnopolitičke akcije. Ugled koji je Crna Gora imala kod Srba, davao mu je za pravo da tokom vremena sve jače ističe svoje pretenzije na okolne krajeve i širi uticaj svoje države. Politički i nacionalno on je u svojoj ideologiji i tumačenju istorijskog prava, posegao i za Prizrenom i Peći, kao središtima nekadašnje srpske srednjovekovne države. U tom pogledu treba tumačiti i stihove znamenite pesme/himne Onamo, ʼnamo koju je lično napisao, ali i mnogih drugih pesama, kao i govora koje je održao i proklamacija koje je objavio.
Insistirao na tome da je Crna Gora klasična srpska zemlja
Kralj Nikola je dugo insistirao na zaslugama koje je Crna Gora imala za Srbe i Srpstvo, ističući da je ona klasična srpska zemlja, najčistiji deo Srpstva, pa je stoga Cetinju trebala da pripadne vodeća uloga u procesu stvaranja buduće države. Iako je u vreme kneza Mihaila bio spreman, da ustupi i odrekne se prestola u toj novoj državi, ubistvom kneza Srbije menjaju se i njegovi planovi.
Sporazum koji su potpisali knez Mihailo i knjaz Nikola, realno nije počivao na iskrenosti crnogorskog vladara. Ojačao je ugled Crne Gore, a pošto Mihailo nije imao dece mogao se eventualno i nadati prestolu. Kralj Nikola nikada nije prestajao da vodi realpolitiku, koja je često znala da zapostavi sve ostale interese osim dinastičkih. Od 1868. do 1903, on će biti jedan od glavnih oslonaca politike Rusije na Balkanu, što će znatno ojačati njegov ugled kod Srba, ali i pozicije dinastije Petrović Njegoš na račun Srbije i Obrenovića. Majskim prevratom, dolaskom Karađorđevića, slabljenjem podrške Rusije u odnosu na Srbiju, dolaziće do promena i u politici Nikole Petrovića.
U Velikoj istočnoj krizi i balkanskim ratovima Crna Gora je zadobila znatna teritorijalna proširenja. Kralj Nikola je od početka podržavao ustanike u Hercegovini i Vasojevićima 1875–1876. u nacionalnom pogledu, ali i u pogledu rešavanja agrarnog pitanja. U tom pogledu mora se istaći i njegov specifičan, blagonaklon odnos prema muslimanima, koje je tada u ratnim uslovima, a i kasnije u miru pokušavao da zadobije za svoje političke saveznike. U balkanskim ratovima, ponovo se pokazalo da se za nacionalno ujedinjenje mora još puno toga uraditi.
Neispunjena očekivanja i kraj
Iako je Crna Gora zadobila 5000 km2, nije ispunjena politička ideja kralja Nikole da se zadobije Prizren, a ni Skadar koji je bio ratni cilj tokom 1912/1913. Albanska država formirana novembra 1912. godine značila je i kraj realnih mogućnosti ostvarenja istorijskog prava Crne Gore, kada su u pitanju krajevi severne Albanije i Skadar. Skadarska Malesija, koja je gravitirala Crnoj Gori, ostala je van njenog opsega. Pregovori o zajedničkoj državi 1913/1914. godine nisu doneli konačno rešenje koje se tražilo kroz mukotrpne preogovore.
Početak Prvog svetskog rata doneo je napore, kako je definisao kralj Nikola, za oslobođenje Srpstva i Jugoslovenstva. Vojni slom Crne Gore 1916, te abdikacija kralja Nikole doveli su 1918. godine do stvaranja jugoslovenske države, bez realnog uticaja Cetinja. Dinastija Petrović, sama međusobno podeljena, nije više bila u prilici da ključno utiče na događaje u Crnoj Gori, te se u tom pogledu moraju tumačiti i odluke Podgoričke skupštine. Iako 1916–1918. nije prekidao odnose sa Srbijom, kralj Nikola je zakasnio u pogledu dogovora oko buduće države, pošto je nekoliko godina ranije iste razgovore i sam vešto sabotirao. Božićna pobuna bila je njegov poslednji pokušaj da se vrati na političku scenu, ali u tome nije uspeo.
Umro je 21. marta 1921. u vili Lizeron u Kap Antibu na francusko-italijanskoj granici. Sahranjen je u ruskoj kapeli u San Remu. Pokušaji njegovih naslednika da se aktivnije uključe u događaje u Jugoslaviji su propali. Sa svojom suprugom kraljicom Milenom ponovo je sahranjen na Cetinju u Ćipurskoj crkvi, 1989. godine.
