Za Evropu bedem hrišćanstva, a za Turke grad svetih borbi. Tako je Beograd s kraja srednjeg i početka novog veka opisivan u istorijskim spisima iz tog perioda.
Međutim, zaštitne zidine ovog grada, decenijama smeštenog između krsta i polumeseca, na obodima dve civilizacije, ipak su posle dva neuspela pokušaja popustile i popucale pred naletima Osmanlija početkom 16. veka.
Pre tačno 503 godine, dobro naoružana i brojčano nadmoćnija turska vojska predvođena sultanom Sulejmanom Prvim Veličanstvenim pokorila je Beograd.
„To je verovatno u tom trenutku bila najjača vojna sila sveta, koja je želela da pokori celu Evropu, a na tom putu pokoravanja našao se i Beograd kao vrlo važan strateški i vojni centar“, govorio je Vladimir Tomić, viši kustos Muzeja grada Beograda za BBC na srpskom.
Beograd, koji su zajedno branili Srbi i Ugari, pod čijom je vlašću tada bio, odolevao je napadima oko dva meseca, ali je na kraju poklekao pred znatno jačim neprijateljem.
Po mnogima najznačajniji sultan Osmanskog carstva – Sulejman Veličanstveni u grad je ušao dan nakon pobede, da bi mu se onda prilikom svakog narednog pohoda ka Srednjoj Evropi, ponovo vraćao. Ugarski vojnici su posle bitke po dogovoru o predaji krenuli put domovine, dok su beogradski Srbi većinom odvedeni u Carigrad.ž
Otkud Turci pred zidinama Beograda?
Težnje ka zauzimanju srpske prestonice, Turci su ispoljavali i ranije, još tokom 15. veka. Međutim, i tada se Beograd pokazao kao nepremostiva prepreka na osvajačkom putu Osmanskog carstva. Zbog toga je u dva navrata bio pod opsadom – 1440. i 1456. godine.
Drugi put je napad predvodio Mehmed Drugi Osvajač, pradeda Sulejmana Veličanstvenog i osmanski sultan koji je pokorio Carigrad tri godine ranije. Ni on nije uspeo u vlastitim namerama.
Beograd je odbranio mađarski plemić i vojskovođa Janoš Hunjadi, poznatiji kao Sibinjanin Janko, uz pomoć srpskog despota Đurađa Brankovića.
Iako je ovaj pokušaj osvajanja bio bezuspešan, turski sultan je već 1459. godine pokorio Srpsku despotovinu, ušetavši u tadašnju prestonicu Smederevo, i tako stavio pečat na srpsku državnost koja će se obnoviti tek u 19. veku.
Na zgarištu despotovine formiran je Smederevski sandžak, upravna jedinica Osmanskog carstva, kasnije u narodu nazivan Beogradski pašaluk. Osvajanja su nastavljena i posle pada Smedereva, dok je Beograd i dalje stajao kao poslednji bastion odbrane Evrope na marginama Kraljevine Ugarske, u čijem se sastavu formalno nalazio.
Sulejman Prvi
Sulejman Prvi – u Evropi Veličanstveni, kod kuće Zakonodavac, na presto Osmanskog carstva došao je 1520. godine. Mlad, entuzijastičan i željan dokazivanja, dvadesetšestogodišnjak je odmah na početku vladavine zacrtao dva cilja – Beograd i Rodos, koji je pao godinu dana kasnije.
„On je procenio sasvim dobro da između Beča i Carigrada ne postoji ni jedan važniji grad od Beograda i ko njega zauzme, taj kontroliše mnogo širi prostor jugoistočne i srednje Evrope i Podunavlja“, objašnjava istoričar Tomić.
Osmansko carstvo se tada prostiralo na tri kontinenta – Evropu, Aziju i Afriku i važilo je za jednu od najjačih vojnih i političkih sila na svetu. Sa druge strane se nalazila Kraljevina Ugarska, u potpunom rasulu, sa kraljem Lajošem (Ludvigom) Drugim Jagelonacem od koga niko nije zazirao.
Ovu srednjoevropsku monarhiju na čijim temeljima je posle Prvog svetkog rata 1918. formirana Mađarska potresali su neprekidni sukobi plemstva, seljački ustanci i borbe za vlast. U takvim okolnostima briga za južne granice i usamljeni Beograd na ušću Save u Dunav nije bila prioritet.
Beograd tog doba
Beograd je zbog dobre strateške pozicije oduvek bio na meti mnogih osvajača, pa su se tako i narodi pod čijom je vlašću bio često menjali.
Kada je ponovo pao šaka Ugarskoj – 1427. godine, bio je to zapravo grad koji je izgradio despot Stefan Lazarević, sin kneza Lazara Hrebeljanovića poginulog u Kosovskom boju 1389. Tokom njegove vladavine Srpskom despotovinom od 1403. do 1427, Beograd je prvi put postao prestonica srpske države
Lokacija na kojoj je bio smešten odgovara Beogradskoj tvrđavi i delu današnjeg Kalemegdanskog parka. Sastojao se od Gornjeg grada – na Kalemegdanskom rtu i Donjeg grada, u priobalju.
Istoričar Tomić kaže da je bio snažno utvrđen i pripremljen za odbranu.
„Sa kopnene strane je bio opasan dvostrukim bedemima i imao je duboki jarak, dok su sa rečne strane bili jednostruki bedemi i kule“, dodaje. Sa dolaskom Ugara, Beograd je postao veliko trgovačko središte, dok su se meštani bavili različitim zanatima. Tako su gradu živeli kamenoresci, drvodelje, oružari, kovači i drugi.
Prema pojedinim istorijskim izvorima u Gornjem gradu je uglavnom bila smeštena ugarska vojska, dok je u Donjem gradu i okolini živeli uglavnom Srbi.
Opsada Beograda
U pohod na Beograd turska vojska predvođena Sulejmanom Veličanstvenim krenula je u drugoj polovini maja 1521. godine iz okoline Carigrada, da bi usput sakupili još ratnika. Međutim, nije tačno utvrđeno o kom broju se radi.
„Najveći broj koji se pominje je oko 200.000, dok mletački izveštač navodi brojku od 100.000 ljudi, a od toga 30.000 vojnika“, navodi u pisanoj izjavi za BBC na srpskom Danko Leovac, vanredni profesor sa Odeljenja za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Ovaj napad je, dodaje, pažljivo pripreman stoga je sultan, ne prepuštajući ništa slučaju, poveo najbolje vojskovođe Piri Mehmed-pašu, Mustafa-pašu, Ahmed Pašu i druge. Većina trupa je išla kopnenim putem, dok je bilo i onih koji su putovali brodom preko Dunava.
Pre nego što su se dokopali Beograda i okoline, osmanske čete su u junu upale u Erdelj (Transilvaniju) – tada deo Kraljevine Ugarske, danas oblast u Rumuniji, zatim u Hrvatsku i Bosnu. Do zuba naoružane Osmanlije prvih dana jula zauzele su tadašnje mađarsko uporište Šabac, da bi potom prešli u susedni Srem.
Ubrzo je pod komandom Piri-paše pao i Zemun, što je značilo da će se zveket oružja uskoro čuti nadomak Beograda.
Tako je i bilo.
U drugoj polovini jula, prvi je pristigao Piri-paša koji je postavio topove u blizini i tukao po načetim gradskim zidinama u nastojanju da ih ošteti pre nego što stignu ostali.
Promena taktike
Povučeni ranijim iskustvom neuspele opsade Mehmeda Osvajača, Turci su promenili taktiku pa su napadi usledili sa tri strane, ne ostavljajući mnogo izbora opkoljenim Beograđanima.
Piri-paša je tukao sa savske strane, Mustafa-paša sa obale Dunava, a Ahmed-paša, frontalno, sa rečne strane i iz pravca Velikog ratnog ostrva.
„Glavni turski napad sada je išao sa sremske, odnosno savske strane, gde su odbrambeni bedemi bili znatno slabiji“, ističe Leovac.
Bedeme hrišćanstva, tih letnjih dana 1521. godine branilo je, prema nekim procenama između 400 i 900 vojnika, naspram desetina hiljada Osmanlija. Zbog toga su se oružja, u nezavidnim količinama, dohvatili i meštani, ne bi li na neki način doprineli odbrani Beograda.
„Iako je grad bio nepripremljen za odbranu i prepušten sam sebi više od mesec danas, to zatečeno stanovništvo i vojna posada, Srbi i Mađari zajedno, odolevali su nadmoćnoj turskoj vojsci“, ističe Tomić.
Opsada je, kaže, lokalcima donela i brojne druge neprilike poput nestašice hrane i vode, ali i nemogućnost da se poginuli sahrane kako dolikuje, što je za sobom povlačilo ostale higijenske i medicinske probleme.
Vojska
Među vojnicima su bili pripadnici svih rodova vojske – pešadija, konjanici, tobdžije i šajkaši.
Šajkaši su bili vojnici ugarske dunavske flotile koju je predvodio Petar Ovčarević i koji navodno nisu hteli da učestvuju u borbama za Beograd jer su ranije bili ponižavani i ismevani tražeći na kraljevskom dvoru zaostale plate.
Takođe, obećana pomoć kralja Lajoša Drugog nije nikada ni stigla, a pored ljudstva i hrane, falilo je i baruta, pušaka, topova i ostalog.
Pojedini istoričari tvrde da je kralj sredinom jula krenuo iz Budima ka Beogradu sa 200 ljudi, dok ostala pomoć iz Češke i Austrije nije ni stigla na vreme za bitku.
Beograd je pred opsadu imao dvojicu banova – Franju Hadervarija i Valentina Teraka, kaže profesor Leovac.
Dodaje da prvi zbog bolesti nije ni bio u gradu tokom ospade, pa je menjajući ga odbranom komandovao Mihailo Mora koji, prema ugarskim izvorima, „nije bio sposoban za ovaj položaj“.
„Obojica beogradskih banova kažnjeni su za poraz oduzimanjem celokupne imovine u Ugarskoj“, dodaje Leovac.
Pad Beograda
Turci su Donji grad zauzeli 8. avgusta u napadu u kome su učestvovali i janičari – pripadnici pešadije koji su najčešće bili zarobljeni i nasilno poturčeni hrićšanski mladići, a koji je predvodio Piri-paša.
Preživeli stanovnici, uglavnom Srbi, u opštoj gunguli koja je nastala i borbi za goli život, počelu su da beže u Gornji grad, ali ih, kaže Tomić, zapovednici nisu primili pravdajući se time da nema dovoljno hrane. Nastavilo se rušenje bedema i kula, a Turci su u grad ubacivali i zapaljivi materijal koji je izazvao brojne požare.
Odredi Ahmed-paše su 16. avgusta pokušali jurišem da probiju odbranu, pa je došlo i do krvave borbe prsa u prsa.
Sutradan je konačno završen pontonski most – privremeni, plutajući prelaz preko Save, čime je turskoj vojsci olakšan dolazak iz Zemuna. Opšti napad usledio je 26. i 27. avgusta.
Uprkos odvažnoj i hrabroj borbi Srba i Mađara, sve je slutilo na poraz, što se naposletku i dogodilo.
„Pošto su saznali da od pomoći iz Ugarske nema ništa, branioci su morali da se predaju“, navodi Leovac.
Posle bezmalo dva meseca herojske borbe, Beograd je zvanično pao 29. avgusta 1521. godine.
Prvi veliki ratni podvig s uživanjem je posmatrao i sultan Sulejman iz susednog Zemuna gde je stigao krajem jula 1521. godine.
On je u Beograd došao 30. avgusta i prvu naredbu koju je izdao bila je da se crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Donjem gradu pretvori u džamiju, što su turski osvajači praktikovali u svim pokorenim hrišćanskim gradovima. Krajem septembra je otišao za Carigrad, ali se Beogradu nekoliko puta vraćao, posebno kada bi išao u dalja osvajanja Srednje Evrope.
Beograd i Beograđani posle pada 1521.
Po predaji grada preživeli Mađari pušteni su da se vrate kućama.
„Prema uslovima predaje, deo stanovništva zajedno sa poraženom ugarskom vojskom brodovima je Dunavom prebačen na sever u Slankamen, a odatle dalje u Ugarsku“, navodi istoričar Tomić.
Međutim, srpsko stanovništvo nije imalo privilegiju da slobodno napusti grad, dodaje. Oni su 9. septembra, pod stražom i bez mogućstva izbora, sprovedeni u Carigrad, današnji Istanbul, a sa sobom su poneli ikonu Bogorodice Beogradske, mošti Svete Petke i mošti vizantijske carice Teofane.
Glavni razlog njihovog odvođenja u prestonicu Osmanskog carstva bilo je čuvanje i održavanje gradskog vodovoda.
„Kada su Osmanlije 1453. osvojile Carigrad zatekli su jedan izuzetno razvijen vodovod, međutim niko nije umeo da ga održava od novopridošlih gospodara.
„Pošto je znatno manji vodovod sličnog sistema postojao u Beogradu, srpsko stanovništvo poslato je u Carigrad da bi se bavilo vodovodom i da bi nesmetano funkcionisao“, tvrdi Tomić.
Sećanje na beogradske Srbe i danas čuvaju pojedini toponimi u Istanbulu poput Beligrad mahale, Beogradske šume – omiljenog izletišta meštana ovog turskog grada, a tu je i Beogradska kapija i Beogradsko selo.
Beograd je, kaže Tomić, posle osvajanja postao glavni vojni logor za dalje osmanske pohode ka Srednjoj Evropi.
„Treba imati u vidu da su svi turski napadi na nepokoreni Beč, prestonicu hrišćanskog sveta, krenuli iz Beograda, nisu krenuli iz Carigrada“, navodi istoričar.
Beograd je naredni put nakratko došao u ruke hrišćana 1688. tokom Velikog bečkog rata između Osmanskog carstva i više evropskih sila, kada ga je osvojio bavarski knez izbornik Maksimilijan Emanuel.
Ipak, zvaničan odlazak Turaka iz Beograda desio se gotovo dva veka kasnije, kada je 1867. godine beogradski Ali-Riza paša na Kalemegdanu predao ključeve knezu Mihailu Obrenoviću.
