Dalmacija pri kraju vremena na koje se odnosi knjiga Luja Bakotića „Srbi u Dalmaciji“, brojala je okruglo 600.000 stanovnika. Od tog broja bilo je na 120.000 Srba pravoslavne vere i otprilike 20 do 25 hiljada Srba katoličke vere većinom intelektualci“ (strana 5, Lujo Bakotić „Srbi u Dalmaciji“ od pada Mletačke Republike do ujedinjenja, „Prometej“, Beograd, 2002 – reprint izdanje iz 1939.godine).
Posebna pojava su Srbi rimokatoličke vere
Jedna posebna dalmatinska pojava su Srbi rimokatoličke vere. Bilo ih je ne samo u Dalmaciji, nego i u Kninu, Sinju, Imotskom, Makarskoj, Šibeniku, Splitu, Kaštelima, na ostrvima, u Dubrovniku. Klerikali i njihovi sledbenici, najviše su mrzeli Srbe katolike.
Među poznatim Srbima katolicima su bili Medo Pucić, Matija Ban, dr Ignjat Bakotić, dr Vlaho Matijević, prof. Niko Matijević, S. Kastrapneli, Marko i Mirko Kastrapneli, dr Antun Puljezi, Anturn Fabris, dr Lovro Pavlović, „dum Ivan Stojanović, (sveštenik koji je poručivao dubrovačkom narodu: ’Srbin si po rodu i po običajima; u srpstvu ti je jedini spas; vjera ti ni najmanje ne priječi da budeš Srbin“), zatim don Jakov Grupković, prof. srpsko-hrvatskog jezika, Pero Budmani, Joso Mihaljević, Vikentije Butijer, Jovo Metličić, Kažimir Luketić, Jovo Matačić, Ivo Ćipiko, Ante Monti i još toliki drugi.
Srbi su još u ranija vremena prebivali u njenom južnom delu
Prema Konstantinu Porfirogenitu, Srbi su još u ranija vremena prebivali u južnom njenom delu, od reke Cetine (koja je smatrana kao granica između Srba i Hrvata) pa do kraja Boke Kotorske.
Posle propasti srpske pa docnije i bosanske države, Srbi su naselili u velikom broju opustele severne krajeve Dalmacije, iz kojih su pred najezdom Turaka, bežali njihovi stanovnici. Srbi su se uselili u Dalmaciju naročito iz Bosne već u 13. i 14. veku.
„Po tvrđenju episkopa Milaša, postojala je u Splitu sve do 1185. godine pravoslavna crkva Uspenija Bogomatere, a manastir Sv. Arhanđela na Krki osnovan je kao zadužbina Jelene, udove Mladena Šubića, sestre Dušana Silnoga, još 1357, a godine 1317. počeo se graditi manastir Krupa, pomoću doprinosa srpskog kralja Stefana Milutina i sledeća dva kralja, Stefana Dečanskog i Dušana Silnog“.
U 16. veku, pravoslavni Vlasi su naselili Dalmaciju
Vinjalić piše da su 1527. godine Vlasi – Morlaci pravoslavne vere uselili u Dalmaciju. Već tada se nastojalo da se pokatoliče. Vredno pomena ovde je, da je od 1760. do 1765. godine, u Golubiću, Plavnu i Orliću, bio učitelj veliki Dositej Obradović.
Mletačka Republika je prestala postojati 17. oktobra 1797. Austrija se odrekla Lombardije i Belgije, a kao naknadu dobila Veneciju, Dalmaciju i Istru. Povremeno je neke njene teritorije želela i Ugarska. Zatim je pripala Francuzima do 1814, a Austriji je konačno dodeljena bečkim ugovorom od 1815. godine i pod njenom vlašću bila sve do kraja velikog Evropskog rata.
Konstantin Vučković je zaveštao novac za osivanje Matice srpske
Francuzi su Dalmaciji učinili mnogo dobroga (organizovali državnu administraciju, probili puteve, uredili luke, otvorili škole, a pravoslavnoj crkvi priznali samostalnost).
Bogati trgovac Konstantin Vučković, poreklom iz Dabra u Bosni, je nakon smrti 1893. u Splitu, zaveštao 160.000 forinti za osnivanje Matice srpske, koja bi upotrebljavala ćirilicu i širila srpsku kulturu. Prvi časopis u Dalmaciji „Srpsko-dalmatinski magazin“ izašao je iz prve narodne srpske škole.
Gajev ilirizam je primljen ovde vanredno dobro, jer je imao praktičnu zaslugu da spase Hrvatsku od Mađarizacije. Matija Ban je propovedao sjedinjenje Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom, čemu se protivio Nikola Tomazeo koji je smatrao da je Srbija ta zemlja kojoj je suđeno da oslobodi Dalmaciju.
Dalmatinski Srbi su se protivili okupaciji Bosne i Hercegovine
Naime, Hrvatska je toliko vekova bila podložna habzburškoj monarhiji i on se plašio za dalmatinsku istorijsku sudbinu. Car Franja Josif II je 1848. imenovao bana Jelačića za namesnika Dalmacije. Te iste godine, Austrija je uspela da savlada revoluciju u Beču, a uz pomoć Rusije, i u Mađarskoj.
Dalmatinski rodoljub dr Lovro Monti je istupio sa Sabora 1867. godine, govoreći: „Šta mogu Hrvati bez Srba, ma i samoj Austro-Ugarskoj? Posve malo, ja bih rekao ništa. Šta mogu Srbi bez Hrvata? Što živo, ali osakaćeno tijelo“.
I Miletić je ostao veran najplemenitijoj misli bratstva između Srba i Hrvata. Car Franja Josif je 1875. posetio Dalmaciju i već se tada govorilo o okupaciji Bosne i Hercegovine, čemu su se protivili dalmatinski Srbi.
Osnivanje „Srpskog bratstva“ u Splitu
Gundulićev spomenik je na inicijativu srpske dobrovoljačke omladine otkriven 29. jula 1893. godine. U Splitu je na skupštini 6. avgusta 1897. godine osnovano srpsko političko društvo „Srpsko bratstvo“. U oktobru 1897. su iz Beča u Beograd prenesene kosti Vuka Srefanovića Karadžića.
„Tom prilikom Crvena Hrvatska, organ dubrovačkih pravaša, pisala je ovo: ’Vuk Stefanović Karadžić ima tu zaslugu da je u Srba hrvatski jezik podigao na stupanj književnosti. On je među Srbe stanuo uvađati hrvatski književni jezik. Šta više: on (Vuk) isti priznaje da je jezik, što ga je uzeo, hrvatski a ne srpski’ “(isto, strana 120).
U 1904. godini nastali su vrlo napeti odnosi između Austrije i Mađarske, jer su Mađari osetili potrebu da nađu saveznika u Hrvatima, kako bi bili jači prema Austriji u borbi koju su vodili. Kasnije, propašću Austro-Ugarske monarhije, dr Mate Drinković je na sednici Narodnog veća Srba, Hrvata i Slovenaca, u Zagrebu, 23. novembra 1918. rekao: „Mi ne stvaramo ni Velike Srbe, ni Velike Hrvate, ni Velike Slovenije, nego veliku, jaku i moćnu jugoslovensku državu.
Moramo ipak priznati da je srpska kraljevina izašla u ovom ratu pobednicom, a mi da smo pobeđeni“ (isto, strana 179). Ove reči su kazivale da su Hrvati, Srbi i Slovenci, koji su bili pod Austrijom, oslobođeni.
Dolazak kralja Aleksandra u Split
Kad je stvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, kralj Aleksandar je 1925. posetio Split, a oduševljenju Splićana nije bilo kraja.. „Prvog decembra 1918. primljena je od Njegovog Visočanstva naslednika prestola i regenta Aleksandra delegacija zagrebačkog Narodnog veća.
Dr Ante Pavelić, koji je bio na čelu te delegacije, pročitao je adresu kojom je izjavio volju i želju da se zemlje, zastupane od tog veća, prisjedine Kraljevini Srbiji, i zajedno sa njim sastave jednu jedinstvenu jugoslovensku državu“ (isto, strana 172). Tako je Dalmacija doživela svoje potpuno oslobođenje, ulaskom u sastav Kraljevine Jugoslavije.
Srbi su odigrali značajnu ulogu u kulturnom i političkom životu na ovom području
„Srbi su bili Srbi i pre nego što su primili hrišćanstvo. Makarsko primorje je živelo kao srpska neretvanska oblast u sklopu nemanjićke države. Kad su Neretvljani primili hrišćanstvo, primili su ga sa Istoka i postali su pravoslavni… …Pokatoličila ih je tek docnije Mletačka Republika“. Dubrovačka okolina je ranije isto bila pravoslavna.
Ovaj istorijski period u Dalmaciji bio je obeležen stalnim sukobima nacionalnih ideja, borbom za jezik, kulturu i političku pripadnost, kao i uticajima velikih sila. Srbi u Dalmaciji, bilo pravoslavni ili katolički, odigrali su značajnu ulogu u kulturnom i političkom životu regiona, ostavivši dubok trag u istoriji.
