Sredinom 19. veka u Dalmaciji, krunskoj zemlji austrijskog carstva, grad Šibenik, biser Jadrana, bio je pod snažnim kulturnim uticajem ranije viševekovne mletačke uprave. Krasile su ga stare građevine, među kojima i četiri srpske pravoslavne crkve: Sv. Lukijana (1569), hram Časnog krsta (1600), crkva Sv. Spasa (1778) i Saborni hram Uspenja svete Bogorodice (1810).
Šibenik tad beše sedište srpskih episkopa dalmatinskih i mesto življenja značajnog broja Srba. Nastanjivali su ga odvajkada, među njima i nemali broj onih poznatih i priznatih.
Konačno, u Šibeniku je 12. septembra 1852. godine rođen junak naše priče Simeon Simo Matavulj. Bio je srpski književnik, akademik i diplomata. Bio je naš prvi realista, zvali su ga srpski Balzak i srpski Rable, pripovedač raskošnog talenta, vešti baštinik bogatstva narodnog govora, nesuđeni kaluđer, kafanski čovek, ali i poštovani intelektualac, član prestižnih nacionalnih institucija.
Ugledna porodica
Porodica Matavulj bila je jedna od najuglednijih šibenskih porodica 19. i 20. veka. Usred gradskog kvartala zvanog Varoš imali su veliku kuću i manufakturu. U njoj se pravio i van zemlje cenjeni liker maraskino, te tkaonicu i vezionicu svečane narodne nošnje i modne konfekcije. Simova majka Šima, od starine Šibenčanka, iz srpske porodice Triva, bila je centralna ličnost porodičnog biznisa, smatraju je kreatorkom poznate šibenske kape, simbola tog kraja. Ova građanska porodica ostavila je dubok trag u životu grada Šibenika. Bili su izdašni donatori tamošnjeg pozorišta i svih kulturnih, obrazovnih i sportskih društava i organizacija. Majka Šima je u braku sa Stevanom Matavuljem rodila tri sina: Đura, Sima i Mihaila.
Život u Đibeniku
Simo je u rodnom gradu pohađao uporedo dve osnovne škole: srpsku (rišćansku) i državnu (talijansku). Potom pohađa i gimnaziju, za koju nije baš mnogo mario. Rešenje je bilo da ga pošalju u manastir Krupu stricu Serafimu, tamošnjem igumanu, ne bi li se spremio za „crkvenu službu“, a toj odluci kumova i rana očeva smrt. U manastiru četiri godine uči knjigu, ali srećom po srpsku književnost, Gospod za ovog živahnog bistrog momka nije namijenio crnu monašku rizu. Tako se Simo Matavulj obreo u zadarskoj učiteljskoj školi, koju završava 1871. i počeo učiteljevati u srpskim selima Đevrske i Islamu Grčkom. O tom periodu zapisao je:
„O meni se utvrdi mišljenje da sam dobar učitelj i još bolji drug i Srb.“ Ovo Srb trebalo je da znači i da je snažan, slobodan i vešt u junačkim veštinama. Tada u Ravnim Kotarima upoznaje grofa Iliju Jankovića, poslednjeg muškog potomka glasovitog junaka Janković Stojana.
Konte je bio pravnik, sa diplomom Padove, pesnik, esejista i poliglota. On mladog učitelja uzima za sekretara, nudi mu svoju bogatu biblioteku i poučava ga francuskom jeziku. To će snažno uticati na Matavulja, jer se tu sreo sa modernom evropskom književnošću i postao strastan čitalac.
Odlazak u Crnu Goru
Radoznao i željan promene 1874. godine, zaputio se u Herceg Novi da bi u Pomorskom zavodu „Srbina“ predavao italijanski jezik. Kada 1885. godine planu „Nevesinjska puška“, začas se nađe usred ustanka kao sekretar vojvode Ljubibratića. Dve godine kasnije vidimo ga u Nikšiću kao bolničara u Ruskoj bolnici. Posle učešća u Drugom bokeljskom ustanku protiv Austrije, Simo Matavulj morao je da se skloni na Cetinje. U ovoj „oazi slobode“ oko dvora se stvorila živa književna aktivnost, gde se i sam kralj Nikola okušavao „u toj raboti“. Tu se zače i njegovo dugogodišnje blisko prijateljstvo sa Lazom Kostićem. Matavulj je na Cetinju bio profesor u gimnaziji, nadzornik osnovnih škola i nastavnik kraljevoj deci. Uređivao je „Glas Crnogorca“ i tu objavljivao prve novele.
Dolazak u Beograd
Godine 1889. prelazi u Beograd, dobija naznačenje gimnazijskog profesora, a potom dolazi na čelo pres-biroa u Ministarstvu inostranih dela, gde obavlja veoma povjerljive zadatke i misije. Sve vreme neumorno piše i objavljuje, pa uskoro u prestonici postaje prava književna zvezda. Metodičan i uporan, neprekidno usavršava svoja znanja iz oblasti književnosti, istorije i filozofije. Opšta je ocena da je Matavulj bio najobrazovaniji srpski književnik svoga vremena. Znajući italijanski, francuski, ruski i engleski jezik, mnogo prevodi, najčešće Mopasana, Zolu, Molijera, Dikensa i druge.
Kao ugledan i poštovan intelektualac, Matavulj postaje počasni član Matice srpske i redovni član Srpske kraljevske akademije od 1904. godine. Godinu dana kasnije biran je za prvog predsednika Srpskog književnog društva. Nosilac je tri ordena (Danilovog, Takovskog i Sv. Save). Kretao se u društvu biranih srpskih glava poput: Jovana Cvijića, Jovana Skerlića, Paje Jovanovića, Milana Rakića, Uroša Predića i drugih. Čuvene su njihove sedelke u kući državnika i diplomate Jevrema Grujića.
Simo Matavulj se ženio dva puta: prvi put 1892. godine, kao već „zreo momak“, sa nastavnicom Više ženske škole Milicom Stepanović, koja uskoro tragično strada, ne donevši na svet dete koje je bilo na putu. Simo Matavulj se teško nosio sa tim gubitkom, nije izbivao iz beogradskih kafana. Kada to postade ozbiljno, neko od prijatelja povika: „Propade čovek, treba ga ženiti!“ Agilni Milan Savić isprovađa mu 1900. godine drugi brak sa bogatom udovicom Ljubicom Dimović i njegov život se uz ovu prijatnu ženu promeni iz temelja. On, koji je do tada stalno kuburio i petljao sa dugovima i priznanicama, unapređivao honorare, odjednom postade bonvivan, koji putuje dalekim zemljama i morima, ima fijaker i živi u Pozorišnoj ulici (danas Knez Mihailova). No, to izobilje nije ga razmazilo i on i dalje vredno radi i objavljuje.
Nacionalni gubitak
Nažalost, kada je sve krenulo nekom povoljnom kolotečinom, njegov život je prerano okončan. Na ulici ispred Narodnog pozorišta 20. februara 1908. godine stiže ga „moždana kap“. Njegova smrt je doživljena kao veliki nacionalni gubitak, držane su komemoracije u zdanjima kulture, na kojima su isticane crne zastave.
Matavulj je iza sebe je ostavio više od 100 novela, dva romana, dvije drame, putopisnu i memoarsku prozu, oglede, prevode itd. U svom pripovjedačkom opusu, koji karakteriše zanimljivost, neobičnost likova i autentičnost prostora, spojio je tri podneblja: dalmatinsko, crnogorsko i beogradsko. Potkovan srpskom tradicijom, vješto je vladao narodnim vokabularom, kao bogomdani pripovjedač, direktno naslonjen na bogatu narodnu tradiciju usmenog kazivanja. Njegovo zanimljivo i duhovito izlaganje rado se slušalo kako na Velikoj školi, tako i za kafanskim stolovima Kasine, Dardanela i Kolarca. Kažu da je taj dar naslijedio od majke i da je još kao šestogodišnjak o Svetom Jovanu, porodičnoj slavi, svojim pričama pored kamina znao zamađijati dječurliju, koja bi ga slušala otvorenih usta.
Zavodnik i boem
Matavulja je bio glas velikog kozera, zavodnika i boema, po vlastitom priznanju čitav svoj život “vjerno je služio Veneri i Bahusu”. Priča se da je jednom prilikom za kafanskim stolom tvrdio kako čitav život strahuje od paralize. Nešto kasnije, sjedeći tik uz jednu zgodnu damu, odjednom prozbori: “Eto desilo se! Potpuno mi se oduzela lijeva noga.”
“Ne bojte se, gospodine Matavulj”, reče ljepotica, “noga koju dirate ispod stola moja je.”
Kritika i kolege poput Skerlića, Andrića, Dučića, Deretića, Cara i drugih, bili su puni hvale za njegovu ličnost i stvaralaštvo, govorili su da je: vrhunski umjetnik riječi, poznavalac narodne frazeologije i sinonima, majstor brze i umne forme kazivanja jedrim narodnim jezikom, veliki poznavalac srpskog nacionalnog karaktera, originalan i samosvojan, čist i potpun realista, pisac koji dominira svojim intelektualizmom i književnom kulturom, naš najevropskiji pisac, čovjek čija su bistrina i duh, garnirani originalnim humorom, bili nadmoćni u konverzaciji i još mnogo toga.
Strančarenje
“Stranačka politika je, vjeruj Bogu, naša velika bijeda! To je rasadnik nemorala u našem narodu; ona ga navikava na laž i dvoličnost /…/ Strančarenje je kod nas već dotle doguralo, da je iz naših srdaca iščupalo čak i osjećanje za narodno jedinstvo, za otačastvo.” (Simo Matavulj)
Bakonja fra Brne, svetsko remek delo
Matavuljev roman “Bakonja fra Brne” ceni se kao jedan od najboljih srpskih romana. Preveden je na francuski, ruski, engleski, nemački, italijanski, češki, te švedski jezik. Uvršten je u cirišku biblioteku remek-dela svetske književnosti.
Pripovetka “Pilipenda” predstavlja vrhunac njegovog pripovedačkog umeća. Matavulj, kao čovjek visoko razvijene osetljivosti za nacionalni i verski identitet svog naroda i njegovo stradanje, opisao je svu tragiku unaćenja i pokrštavanja Srba u Dalmaciji tokom 19. veka. On kroz lik pobožnog, ali i prkosnog, tvrdokornog Pilipende na videlo iznosi muku i iskušenja pravoslavnih Srba, izloženih agresivnoj i perfidnoj prozelitskoj politici katoličke crkve.
Ninski biskup Parčić 1696. u Rim šalje izvještaj da u njegovoj biskupiji ima 5.486 katolika i 7.363 pravoslavca. Da je šizmatike iz sela Poločnika, Ljubača i Miljevaca preveo na “rimsku veru”. Uprkos tom procesu 1807. godine francuski proveditor Dandola piše Napoleonu da u Dalmaciji živi oko 200.000 katolika i oko 80.000 pravoslavnih. Boško Desnica u svojoj “Istoriji kotarskih uskoka” (1950) navodi dokumenat Okružnog suda iz 1654. sa popisom 59 srpskih šibenskih prezimena, a čiji se potomci danas izašnjavaju kao katolici Hrvati.
