Žarko Vidović, istinski polihistor i naš autentični mislilac, u svom bogatom intelektualnom stvaralaštvu ponudio nam je odgovore i rešenja na mnoga „teška“ pitanja. Jedno od tih „teških“ pitanja je fenomen nacije. Posmatrano u društveno-kulturnom kontekstu koji nije do kraja ponudio tumačenje i objasnio naciju, mi ni u hrišćanskoj sociologiji nemamo najsrećnije objašnjen odnos hrišćanstva i nacije, a naročito kada govorimo o hrišćanstvu kao nadnacionalnoj zadatosti. Tako možemo doći do toga da nacija, ako je posmatramo strogo u kontekstu zapadne koncepcije nacije, može biti nešto što je u potpunosti nezavisno od Crkve, pa čak i nešto što je suprotno Crkvi. Kako teološki objasniti koncept nacije možemo videti kod Žarka Vidovića i ovo njegovo razmatranje koje se prostire kroz mnoga njegova dela je autentično i autohtono mišljenje (i učenje).
Poimanje nacije kod Žarka Vidovića potiče iz njegovog empirijskog iskustva svoga naroda, ali i dijahronog posmatranja društveno-političkih i crkveno-kulturoloških prilika u vascelom hrišćanskom svetu. Specifičnost koja odlikuje Vidovićevo razmatranje ove tematike se ogleda u tome što on nudi jednu jasno definisanu teološku postavku nacije, koja u sebe uključuje pnevmatološke, eklisiološke i eshatološke dimenzije. Polazeći od činjenice da je nacija zajednica, Vidović iznosi antropološku konstataciju da je čovek stvoren kao individua koja je istovetna sa samim sobom i time biće koje ima slobodu. Imajući poznanje svetootačkog učenja o ličnosti koja se jedino može ostvariti u odnosu sa Bogom i drugim, Vidović kaže da čovekova sreća i spasenje nije u individualnosti i usamljenosti, nego u blagodatnom izlaženju iz individualnosti čovekovog bića u duh koji je moguć samo kao blagodat Boga Svedržitelja. Taj izlazak izvan prirode, izvan sveta, izvan Bogom stvorenog bitija, koji je zasnovan na blagodatnom osećanju čoveka, ima pnevmatološku dimenziju – ulazak je u zajednicu sa Duhom Svetim. Ta blagodat predstavlja osećanje zajednice najpre sa Bogom, a potom i sa ljudima, i to saosećanje je vera. Tako Vidović konstatuje da je priroda vere osećanje (kojim je čovekova duša živa i svesna), a smisao vere je u tom izlaženju ili transcendenciji iz Bogom stvorenog bitija u zajednicu sa Bogom. Vidović se na ovom mestu poziva na Njegoševu Luču Mikrokozmu koja prikazuje tu blagodatnu transcendenciju. Budući da nacija de facto predstavlja zajednicu, on govori o njoj kao velikom kolektivu koji je zasnovan na osećanju zajedništva.
Da bi objasnio kakva je nacija zajednica, Vidović mora da jasno definiše i protumači ulogu i mesto nacije kao zajednice u istoriji i istorijskoj svesti, odnosno da objasni naciju kao istorijsku zajednicu. Odbacujući konvencionalno poimanje istorije kao niza događaja koji su se desili u određenom vremenskom momentu, on daje eshatološku dimenziju istorije. Vidović kaže: „Istorija je zbivanje večnosti u čoveku“. Međutim, on ne govori o istoriji kao nekom eshatološkom događaju samom po sebi, već ovakav zaključak izvodi iz duhovnog života zajednice, jer je „istorija život zajednice duhovne“ i „istorija je tajna, jer je duhovna (crkvena, istorijska) zajednica tajna“. Sam Vidovićev termin „tajna“ nas vraća na njegovu postavku koju smo naveli ranije da duhovna zajednica počiva na transcendenciji, odnosno izlasku-izlaženju iz bitija u nadbitije, u zajednicu sa Duhom Svetim. Tako je duhovna zajednica – zajednica sa Bogom.
Kroz egzegezu kako istorijska zajednica postaje duhovna zajednica, Vidović objašnjava kakvu ulogu u tome ima istorijska svest. Navodimo decidno: „Značaj istorijske svesti je u tome što se pojavom te svesti (u predanju mita, legende, poezije, tragedije i Liturgije) jedna generacija poistovećuje sa prethodnom, nalazi svoj identitet u prethodnim, pa i u davno izumrlim generacijama. To znači da se onda prethodne generacije, u toj identifikaciji, u tom identitetu, prošle generacije javljaju kao žive pred očima naše generacije.“ Tako istorijska zajednica, kroz istorijsku svest učestvuje u duhovnom događaju u kome se prošlost i budućnost sabiraju u sadašnjosti. Ovim sabiranjem prošlosti i budućnosti u sadašnjosti se prevazilazi prolaznost koja je svojstvena vremenu, i imamo tu stalnu prisutnost istorijske zajednice koja i jeste bitije istorijske zajednice. To bitije istorijske zajednice uključuje u sebe ljubav i žrtvu, a Božije prisustvo u bilo kojoj zajednici čini je zavetnom, jer ljubav i žrtva Sina Božijeg su prototip svake ljubavi i žrtve kroz koju se stvara i postoji istorijska zajednica kao duhovna i zavetna zajednica.
Dva često korišćena termina, „Istok“ i „Zapad“, Vidović suštinski određuje i definiše kao dva duhovna pojma, a ne dva geografska pojma. Tako on uz pomoć ova dva duhovna pojma objašnjava i pojam nacije i njegovo poimanje u zapadnoj i istočnoj tradiciji i predanju. Vidović pravi oštru razliku između zapadne nacije (metafizičke, ideološke i etatističke) i pravoslavne (zavetne) nacije. Nacija, kao zapadna kategorija zajednice, na Zapadu se javlja kao fenomen zakona i ustava i oblikuje se snagom i autoritetom države kojoj metafizika pripisuje božansku moć. Tako u Novom veku nije sveta Crkva, nego je sveta država. Nacija je svetinja samo u svojoj istovetnosti sa državom. Božanstvo je u državi, a ne u Crkvi, i zato će i Hegel „Sveto germansko carstvo“ definisati kao „otelovljenje božanstva“. Vidović kao posledicu ovakvog poimanja vidi to što hrišćanstvo na Zapadu, odnos čoveka prema Hristu, ostaje privatna stvar individue, odnosno zapadna metafizika ne može da prozre u ličnosni odnos čoveka i Boga. Čovekov identitet na Zapadu je podeljen između privatnog i javnog, tako da neko može privatno da bude hrišćanin, a javno treba da bude državljanin. Vera koja čoveka uključuje u državu predstavlja „nacionalizam kao intimni etatizam“, a Hegel će ga definisati kao „običajnost“. Vidović iz ovoga izvlači konstataciju da je prirodno onda što je „filozofija objektivnog i apsolutnog duha“ završila ostvarenjem u postmodernoj, u svetu tehnike, jer ona nije mogla da reši pitanje ličnosti i zajednice.
Odnos ličnosti, zajednice i Boga (kako smo ga već ranije teološki obrazložili) rešava zavetna misao, odnosno ona je fenomen vere i zaveta. Zato se nacija kao zavetna zajednica u pravoslavnom (zavetnom) tumačenju poistovećuje sa Crkvom, odvojenom od države. Harmonija između Crkve i države predstavlja harmoniju dva različita entiteta, a ne istovetnosti. Tako u Vizantiji nije bila sveta država, nego Crkva. Država je zvanično bila „Carstvo pravoslavnih Rimljana“, dok je „Sveto rimsko carstvo germanske narodnosti“ bilo, kako je to definisao Hegel, „najviši božanski oblik države“.
Govoreći o odnosu svetosavske nacije i Crkve, Vidović kaže da Svetosavska autokefalija Srpske Pravoslavne Crkve nema ni traga u sebi nekog etnofiletizma, „jer je misija Crkve da naciju, običajno-jezičku naciju udruženih plemena (ili opština-komuna) onog vremena, Crkvom oplemeni, smiri i preobrazi u zavetnu zajednicu“. Svetosavskim zavetom je osnovana srpska nacija, a od Svetog Save imamo jedinstven fenomen u istoriji evropskih naroda, postojanje trojne harmonije: nacije, države i Crkve. Vidović zaključuje da je srpsku naciju izgradila Crkva, a ne država. Ovo se dobro očituje nakon pada Smedereva kada su Srbi rasuti u tri različite tuđe države. Srpska Pravoslavna Crkva je tada uspela da poraženu srpsku naciju vaskrsne, i da sva rasuta plemena na velikoj teritoriji tri države integriše u jednu naciju i da duhovna elita i jezgro nacije bude Crkva, da ona stvori naciju kao zavetnu zajednicu. Zavetna zajednica kao duhovna i crkvena zajedica je Carstvo Nebesko. Zato Vidović naglašavajući još jednom eshatološku, pa i ontološku dimenziju zavetne zajednice, kaže da zavetna zajednica nije delo države (čak i nacionalne), nego je ona sabranje oko „božanske sile sabranja – Logosa – koji i jeste sabranje u Carstvu Nebeskom“.
Tako u Vidovićevoj teološkoj koncepciji nacije imamo jasan prikaz kako nastaje nacija, da je ona plod istorijske zajednice u ličnosnom odnosu sa Bogom, koji istorijsku zajednicu čini duhovnom i zavetnom zajednicom, i čini je jasno ostvarivom eshatološkom realnošću.
Branko Radovanović, doktorand Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu
