Reka Mlava, desna pritoka Dunava, poznata je po ukleštenim meandrima Ribarsko-gornjačke krečnjačke klisure, koja se odlikuje brojnim prirodnim i antropogenim turističkim privlačnostima. Među njima se posebno ističe manastir Gornjak, koji svojom istorijom, položajem, objektima, uređenošću, znamenitošću i lepotom privlači veliki broj ljudi iz bliže i dalje okoline, kao i putnike u tranzitu od Požarevca ka Žagubici i dalje, preko Crnog vrha, za Bor i Zaječar. Manastir Gornjak nalazi se pored puta Požarevac – Petrovac na Mlavi – Krepoljin – Žagubica, u slikovitom delu klisure reke Mlave, s njene leve strane, na malom zaravnjenom terenu u podnožju planine Ježevac, visoke 675 m, koja geografski pripada Homoljskim planinama. Crkva i prateći objekti manastira Gornjak su neposredno uz tok Mlave, koja žuborom i svežinom vode osvaja prostor. Manastir Gornjak je od Beograda udaljen 132 km, Požarevca 65 km, Petrovca na Mlavi 18 km, Banje Ždrelo pet km, Krepoljina 11 km i Žagubice 21 km. Gornjačka klisura i istoimeni manastir bili su inspiracija pesniku i slikaru Đuri Jakšiću, koji im je posvetio pesme „Put u Gornjak” i „Noć u Gornjaku”.
Manastir Gornjak je zadužbina kneza Lazara. Potiče iz 1379. godine, deset godina pre Kosovske bitke. Tada je predat na upravu monahu Grigoriju Gornjačkom, čije se mošti i danas nalaze u manastirskom kompleksu. Izgrađen je pored ostataka crkve Blagoveštenja i nekoliko monaških isposnica, koje se i danas zapažaju na padinama Vukana, s desne strane reke Mlave. Ovde ima i vidnih tragova manastira Blagoveštenje, koji potiču iz 14. veka, tj. iz doba despota Stefana Lazarevića, sina kneza Lazara. Crkvena priprata, trem i zvonik dozidani su 1845. godine. Zidno slikarstvo potiče iz 1847. godine i slabo je očuvano zbog požara i stradanja. Neke freske su nedovoljno vešto obnovljene u 19. veku. Kasnije izvedenim radovima stanje je poboljšano. Veći istorijski i umetnički značaj imaju freske u isposnici Svetog Nikole, gde su prikazane scene Velikih praznika i stojeće figure.
Crkva manastira Gornjak posvećena je Vavedenju Presvete Bogorodice. Manastirska crkva je podignuta u stilu moravske škole sakralnog graditeljstva, uz prilagođavanje skučenom prostoru, na strmoj dolinskoj strani reke Mlave i maloj zaravni. Osnova crkve ima oblik trikonhosa. Sve tri apside su i spolja i iznutra polukružne. Iznad centralnog dela crkve, veoma razuđene krovne konstrukcije, izgrađena je višestrana kupola s uskim prozorskim otvorima. U manastirskom kompleksu Gornjaka nalazi se u stenu ukopan sakralni objekat – kapela posvećena Svetom Nikoli, nastala u 16. veku. U lepo uređenom dvorištu, s puno negovanog cveća, nalaze se manastirski konak i gostinska trpezarija. Kraj manastira je izvor lekovite vode.
S desne strane reke Mlave, tačno naspram manastira Gornjak, nalazi se nedavno restaurisan turističko-ugostiteljski objekat s prostranim restoranom, letnjom ugostiteljskom terasom i šest soba sa 16 ležaja, namenjenih onima koji žele da ovde provedu vikend ili deo odmora.
Interesantno je da je manastir, naslonjen na strmu krečnjačku stenu padine Ježevca, do 18. veka nazivan Ždrelo, po najužem sektoru klisure reke Mlave. Naziv Gornjak izveden je po vetru gornjaku, koji duva klisurom.
Lokacija manastira nije slučajno odabrana. Zna se da je posle smrti cara Dušana slivom reke Mlave zagospodario vlastelin Radič Branković, sa željom da se osamostali. Knez Lazar je ovde povremeno dolazio i u nameri da sačuva jedinstvo zemlje sagradio je crkvu kako bi učvrstio vlast u ovom delu Srbije. O izgradnji manastirskih objekata svedoče dve ktitorske povelje kneza Lazara i dve hrisovulje patrijarha Spiridona.
Manastir je dva puta stradao za vreme Turaka. Bio je poznat po bogatoj riznici, koji su u Prvom svetskom ratu opljačkali Bugari. U Drugom svetskom ratu, Nemci, koji su u okolini manastira imali radne logore, znameniti verski objekat pretvorili su u kasarnu, koju su zapalili.
Gornjak je oživeo 1953. godine. Od 1968. je ženski manastir i pripada Braničevskoj eparhiji.
Stevan M. Stanković,
