U prirodnom ambijentu naseljenog mesta Krupa na Vrbasu, istaknut na uzvišenju iznad naselja kojim teče rečica Krupa, ukrašena kaskadnim delom vodotoka i prepoznatljivim drvenim mlinovima, nalazi se manastir Krupa. Manastirska crkva posvećena svetom Iliji smeštena je na nekropoli sa stećcima, koja zauzima skoro čitav južni deo porte. Među njima se posebno izdvajaju dva koja su ukrašena krstovima, rozetama i polumesecom te isklesana u visokom reljefu.
Istorija manastira
O prošlosti manastira danas se zna malo i ne može se sa sigurnošću tvrditi kada je on osnovan. Prema predanju, prvi put se spominje u povelji pape Honorija III u 13. veku. Varoš tvrđave Krupa ili Vrh-Krupa sa 14 kuća kao lokalitet prvi put se spominje u popisu nahije Zmijanje 1541. godine. Iznad manastirske crkve, na steni koja se nadvila nad kanjonom Vrbasa, nalaze se ostaci velike srednjovekovne tvrđave – Greben grada. Kao dobro utvrđen srednjovekovni grad, Greben je služio kao odbrana prilaza Srednjoj Bosni i gradu Jajcu. Najstariji pomen datira iz 1192. godine. U jednom periodu grad je bio pod vlašću ugarskog kralja sve dok ga 1385. Vuk Vukčić nije vratio pod vlast srpskog i bosanskog kralja Firma I Kotromanića.
Manastir je, pretpostavlja se, opustio nakon pada Jajačke banovine 1528. godine. Za period od preko tri stotine godina, od pada do obnove manastira, sačuvan je samo jedan pomen i to u austrijskom izveštaju u kojem se navodi da se u selu Krupa uz istoimeni potok nalazi veliki “zapusteli kloster” što bi u prevodu značilo pravoslavni manastir.
Crkva svetog Ilije u Krupi na Vrbasu doživela je pravi preporod u velikoj obnovi koju je 1889. godine, uz dozvolu austrougarskih vlasti, izvršio mitropolit Sava Kosanović. Obnovljenu manastirsku crkvu iste godine osvetio je mitropolit Georgije Nikolajević na Veliku Gospojinu. Iz opisa Save Kosanovića vidi se da su zidovi crkve sačuvani u visini iznad prozora, a kameni okviri prozora, preko dva metra visoki i srazmerno uski, su sačuvani u potpunosti. Dovratne pragove, kako kaže Kosanović, kao i jednu ploču iz crkve sa natpisom odneli su Turci i upotrebili pri zidanju jedne džamije.
Veza sa manastirom Krupa u Dalmaciji
Pored mitropolita Save Kosanovića, drugi istraživač Krupe, Vid Kovačević, 1889. beleži predanje prema kojem je manastir zadužbina Stefana Nemanje. U Šematizmu Banjalučko-bihaćke mitropolije za 1911. godinu kaže se da su kaluđeri manastira Krupe u Bosni osnovali manastir Krupa u Dalmaciji, pa se i pretpostavlja da su upravo oni dali ime manastiru, okolini i rečici u Hrvatskoj.
U Prvom svetskom ratu manastirsko zvono Austrougarska je iskoristila u ratne svrhe. Samo pola veka nakon Kosanovićeve obnove, crkva svetog Ilije doživela je nova stradanja – ustaše su je 1941. godine zapalile, izgoreo je ikonostas i inventar i srušen je krov. Zvono sa zvonika, koje je po pričanju meštana bilo teško 360 kilograma, palo je i razbilo se.
Arheološka istraživanja u crkvi svetog Ilije u Krupi na Vrbasu pokazala su veliki broj grobnih ukopa bez priloga, sa lepo klesanim, ali neukrašenim gornjim pločama. Njihov položaj ukazuje da je groblje moglo biti starije od crkve, što će se pouzdanije utvrditi preciznijim datovanjem grobnih ukopa. Tokom arheoloških radova pored manastirske crkve pronađeni su fragmenti oslikanog maltera, što ukazuje i na zidno slikarstvo manastirske crkve.
Za ove fragmente može se tvrditi da su stariji od 1527. godine, ali i da su mlađi od 1447. godine, kada je, prema pisanim izvorima, izvršena neka rekonstrukcija crkve u Grebenu. Tokom arheoloških istraživanja pronađeno je više grobnih mesta u lađi crkve, koja potvrđuju da je tu sahranjivana vlastela iz grada Graben.
Čuva mošti Svete Matrone moskovske
Manastirska crkva u potpunosti je obnovljena 2009. godine, kada je izgrađen i glavni konak. Od obnove 1889. do 1987. manastirska crkva je služila kao parohijska, kada je po blagoslovu episkopa banjalučkog Jefrema ponovo obnovljen monaški život i manastir.
U manastir su iz Rusije donete čestice moštiju svete Matrone Moskovske koje se danas čuvaju u njenoj ikoni.
Manastir Krupa na Vrbasu, koji je vekovima odolevao raznim nedaćama i rušenjima, svojim impozantnim izgledom i okolinom te prirodom koja leči i mami, i danas grli svoj verni narod u nadi da nikada više neće biti opustošen.
