Lepenski Vir predstavlja ostatke najstarijeg sedelačkog naselja u Evropi. Prvo organizovano ljudsko naselje na otvorenom nalazilo se u Đerdapu, i osnovano je pre osam hiljada godina. Miroljubivi „lepenski“ alasi su ovu lokaciju pažljivo birali, i tu oformili kulturu koja je trajala čitavih dve hiljade godina u kontinuitetu, i to u periodu 6500-4500 god. p. n. e.
Do otkrića lokaliteta Lepenski Vir, došlo je tokom opsežnih istraživanja u Đerdapu koja su vršena zbog izgradnje hidroelektrane Đerdap I. Nakon završetka iskopavanja, lokalitet je premešten na sadašnju lokaciju kako bi se zaštitio od potapanja koje je izvršeno pregradnjom Dunava. 2011. godine otvoren je novi centar za posetioce koji pod svojom kupolom čuva ostatke kulture koja je svojim otkrićem zapanjila čitav svet.
Jedinstveno praistorijsko nalazište
Lepenski Vir, po kome je cela jedna mezolitska kultura dobila ime, predstavlja izuzetno značajno i u mnogo čemu jedinstveno praistorijsko nalazište. Na ovom lokalitetu koji je intenzivno naseljavan od 6300. do 5500. godine pre. n.e., izdvojena su naselja koja pripadaju mezolitu i ranom neolitu. Otkrića koja se vezuju za mezolit čine Lepenski Vir izuzetnim.
Ljudi Lepenskog Vira su živeli u kućama specifičnog oblika. Preko puta naselja, na rumunskoj strani, nalazi se stena trapezastog oblika koju često tresu munje i gromovi – Treskavica. Smatra se da su takav trapezasti oblik Lepenci preuzeli u gradnji svojih kuća. Njihove kuće su bile okrenute prema Dunavu i Treskavici.
Prosečan životni vek u ono vreme je bio 30 do 35 godina, a zbog dobrih uslova života ovde živelo duže – oko 45 godina. Čak je nađeno više skeleta starijih od 60 godina, što je bila izuzetno duboka starost za to vreme. Pronađeno je 180 skeleta iz više različitih vremenskih perioda i veoma zanimljivo je da na njima nije bilo nikakvih tragova nasilja!
To samo može da znači da Lepenci nisu ratovali niti se sukobljavali, nego da su živeli u slozi i miru. Usuđujemo se da kažem da je ovo bila civilizacija u punom značenju te reči!
Dunav im je bio sve – glavni izvor hrane i života. Ovde je pronađeno dosta udica i utega koje su korišćene za ribarske mreže. Utvrđeno je da im je riba u ishrani učestvovala sa 70 procenata. Zanimljivo je, da su Lepenci sem slatkovodne, lovili i hranili se i morskom ribom. Naime, oni su pored soma, smuđa, šarana i drugih rečnih riba lovili morunu i jesetru, ribe koje su dolazile iz Crnog mora da se mreste. Zanimalo nas je da li se zna kako su ih lovili:
Planski podizana naselja sa staništima i svetilištima trapezoidne osnove, nekropole koje ukazuju na posebne pogrebne rituale, monumentalne skulpture od kamena, kao i brojni pokretni nalazi od kosti i kamena, svedoče o tome da je ovo nalazište predstavljalo ne samo naselje već i sakralni centar.
Najpoznatiji nalazi
Najpoznatiji nalazi su skulpture i žrtvenici napravljeni od oblutaka, od krupnozrnog peščara, nađeni zaliveni krečnjačkim malterom u podovima kuća, najčešće uz ognjište. Prema onome što prikazuju, skulpture se mogu podeliti na figuralne, sa predstavama ljudskog lika, i ornamentalne skulpture, dekorisane motivima meandra, riblje kosti i pletenice.
Na prelasku sedmog u šesti milenijum stare ere, dešava se krupna promena na Balkanu, koja će promeniti i Lepenski Vir. Novi narodi, sa usvojenim znanjima o poljoprivredi i organizovanom stočarenju, pristigli su sa istoka i juga na prostor Đerdapa i promenili, tokom samo nekoliko generacija, sliku naselja i duhovni svet. U
mesto monumentalnih kamenih skulptura i staništa-svetilišta, novo maleno selo na Lepenskom Viru ima sve odlike neolitske Starčevačke kulture, koja se proširila na čitav Balkan i južnu Panoniju, i trajala do oko 5500. godine pre n.e.
Lepenski Vir je istraživan između 1965. i 1970. godine, u okviru projekta Đerdap I. Arheološka iskopavanja zajednički su organizovali i sproveli Narodni muzej u Beogradu, Arheološki institut, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture RS, Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu i Centar za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Arheološkim istraživanjima rukovodio je dr Dragoslav Srejović.
Izmeštanje lokaliteta
Kako se lokalitet nalazio u zoni koja je trebalo da bude potopljena vodama akumulacionog jezera hidroelektrane Đerdap, ostaci su izmešteni na novu lokaciju u neposrednoj blizini, udaljenu od prvobitne za oko sto metara u pravcu severozapada, i izdignutoj za 29,5 metara.
Izuzetan konzervatorski poduhvat, premeštanje ostataka kuća i svetilišta, izvršio je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture 1970. i 1971. godine. Glavni projektant i rukovodilac radova bila je dr Milka Čanak-Medić. Pokretni arheološki predmeti sa lokaliteta Lepenski Vir se od momenta otkrića sve do danas čuvaju u Zbirci Lepenskog Vira, u Narodnom muzeju u Beogradu.
Pored izmeštenog lokaliteta podignut je Muzej Lepenskog Vira, koji je u sastavu Narodnog muzeja od 1978. godine.
U junu 2011. godine, na mestu nekadašnje zgrade Muzeja, otvorena je nova moderna građevina, Centar za posetioce – Muzej Lepenski Vir, prema projektu arhitekata Siniše Temerinskog i Marije Jovin, iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture RS.
U novoj zgradi, osim samog lokaliteta koji je glavni i centralni eksponat muzeja, u čijoj prezentaciji su postavljene i kopije monumentalnih skulptura na mesta nalaza, moguće je videti i novu postavku.
Ona prezentuje mezolit i neolit samog lokaliteta Lepenski Vir, ukupno preko 100 eksponata (upotrebni predmeti – oruđe i alatke, nakit, žrtvenici, skulptura, neolitska keramika), a uključuje i rekonstruisane načine sahranjivanja na Lepenskom Viru i hologramsku rekonstrukciju kuća sa Lepenskog Vira.
