„Krvava litija“ 15. avgusta 1937. godine: Najtragičniji događaj u međuratnoj istoriji Mladenovca

15. avgusta 1937. dogodio se najtragičniji događaj u međuratnoj istoriji Mladenovca. Tog dana održani su protesti zbog izopštenja iz Crkve dvojice najviđenijih stanovnika Mladenovca, u to vreme narodnih poslanika, zbog njihovog učešća u izglasavanju Konkordata.

O tragičnim događajima, koji su presudno uticali ne samo na Mladenovac u godinama pre već i nakon Drugog svetskog rata, više u redovima koji slede.

Šta je Konkordatska kriza?

Konkordatska kriza ili Konkordatska borba je naziv za versko-političku krizu u Kraljevini Jugoslaviji koja se rasplamsala 1937. godine. Ministar pravde Ljudevit Auer je potpisao konkordat u Rimu 1935. godine.

Novembra 1936. namesništvo je izdalo ukaz kojim je ovlastilo Vladu Stojadinović-Korošec-Spaho da Konkordat uputi Narodnoj skupštini na usvajanje. Decembra 1936. godine Arhijerejski sabor uputio je vladi memorandum sa porukom da Srpska pravoslavna crkva ne može na takvu odluku da pristane.

Uvod

Knez Pavle, po preuzimanju namesničke dužnosti, je obećao da će Rimokatoličkoj crkvi u većoj meri izaći u susret. Prvi potez Stojadinovićeve vlade išli su u tom pravcu. Po Stojadinovićevom nalogu, ministar pravde Ljudevit Auer, je pre polaska za Rim posetio patrijarha Varnavu Rosića; tekst konkordata bio je dostavljen srpskom patrijarhu, ali SPC nije konsultovana o ovom pitanju.

Ministar Auer je potpisao konkordat, u Rimu, 25. jula 1935. godine.[1] O potpisivanju konkordata, Stojadinovićeva vlada i Vatikan izdali su svoja saopštenja. Ni jugoslovenska, ni vatikanska strana tekst Konkordata nije stavila na uvid javnosti.[2]

Potpisivanje Konkordata prošlo je bez reakcije u jugoslovenskoj javnosti

Pošto je, početkom novembra 1936, Namesništvo izdalo ukaz kojim je ovlastilo predsednika Vlade da Konkordat uputi Narodnoj skupštini, reagovao je Arhijerejski sabor, pomenutim saopštenjem, sa porukom da Srpska pravoslavna crkva ne može na takvu odluku da pristane.[3]

Usledile su i rasprave u stručnim krugovima, koje su se putem knjiga, brošura, studija i novinarskih članaka prenele široj javnosti. Posebnu pažnju izazvala je primedba koja se odnosila na prvi član ugovora po kome bi se Rimokatoličkoj crkvi priznalo “puno pravo da slobodno i javno vrši svoju misiju u Kraljevini Jugoslaviji”.

[4] U posebnoj brošuri profesor Sergej Troicki je tvrdio “da je projekat Konkordata dao Katoličkoj crkvi misionarski karakter, kao da je Jugoslavija neprosvećena neznabožačka zemlja”.

Rasplamsavanje borbe oko Konkordata

[5] Tek od marta 1937. godine u Narodnom predstavništvu, borba oko Konkordata se rasplamsavala, nekoliko meseci pre nego što je njegova ratifikacija stavljena na dnevni red. Od proleća 1937. sveštenstvo i opozicija, oslanjajući se na opozicione govore u Skupštini, razvili su kampanju protiv Vlade.

Stojadinović je pokušavao da parira kampanji koja se zahuktavala. Pred Svetim sinodom u Patrijaršiji izneo je sve razloge kojima su njegovi prethodnici bili rukovođeni u pitanju Konkordata.

Navodeći da je Konkordat delo kralja Aleksandra, i da Namesništvo želi njegovu ratifikaciju, on je napominjao da je i Nikola Pašić zaključio Konkordat kako bi pridobio Vatikan za ideju o ujedinjenju Južnih Slovena.

Stojadinović je pitanje Konkordata shvatio kao pitanje svog ugleda kao premijera

[6] Gledajući kako se oko Srpske crkve skupljaju svi protivnici režima Stojadinović je pitanje Konkordata shvatio kao pitanje svog ugleda kao šefa vlade. Inače, najveći protivnik Konkordata bio je svakako patrijarh Varnava (Rosić).

To je potvrdio i u novogodišnjoj poslanici za 1937. godinu, čije su štampanje vlasti zabranile, bojeći se patrijarhovog uticaja na javnost.

[7] Kako je narastala Konkordatska kriza njegovo zdravlje je bivalo sve lošije (u javnosti se smatralo da je otrovan), iako je imao 57. godina što je još više podgrevalo političku atmosferu.

“Krvava litija”

Za 19. jul 1937. godine, kada je bila zakazana sednica Skupštine o Konkordatu, bilo je zakazano i drugo molepstvije za ozdravljenje obolelog patrijarha (prvo molepstvije je održano 25. juna). Policija je zabranila skup. Litija je trebalo da krene od Saborne crkve u Beogradu do hrama Svetog Save.

Žandarmerija je grubo sprečila sveštenstvo i građane, da u formiranoj litiji, posle molepstvija u Sabornoj crkvi, prođu glavnim beogradskim ulicama i mole se za ozdravljenje obolelog patrijarha Varnave.

U opštoj tuči naoružane žandarmerije s jedne strane, i sveštenstva (u odeždama i mantijama) i građana s druge strane, najviše je stradalo čelo povorke, posebno episkop šabački dr Simeon Stanković, koji se posle niza udaraca od žandarskih kundaka, našao raskrvavljen i onesvešćen na granitnoj kocki Ulice kralja Petra.

Kulminaciona tačka Konkordatske krize

[8] Bila je to kulminaciona tačka tzv. Konkordatske krize. Politička borba, oko Konkordata se nastavila. Knezu Pavlu je upućen memorandum Svetog sinoda u kome se tražilo da odmah Kraljevska vlada dr Milana Stojadinovića podnese ostavku i da se Konkordat skine sa dnevnog reda.

[9] Stojadinović nije hteo da odustane od ratifikacije Konkordata. Pritisci na poslanike da ne glasaju za Konkordat vršeni su sa raznih strana – od Crkve do opozicionara.

Uveče, 23. jula 1937. godine, Konkordat je u Narodnoj skupštini izglasan sa 167 glasova, uz 129 protiv.[10] Trebalo je da bude izglasan u Senatu, u kome je vlada lošije stajala. Međutim, ovako izvojevanu pobedu Stojadinović nije mogao da potvrdi i u Senatu.

Još isto veče, Stojadinović je pred poslanicima JRZ objavio da će se neko vreme sačakati sa iznošenjem Konkordata pred Senat.

[11] U noći između 24. i 25. jula, dan po izglasavanja Konkordata u Skupštini, umro je u svojoj 57. godini patrijarh Varnava, što je još više poremetilo odnose Srpske pravoslavne crkve i države.

Svim članovima vlade, osim ministra vojnog generala Marića, bilo je zabranjeno da prisustvuju sahrani. Patrijarh je sahranjen 3. avgusta 1937. godine. U međuvremenu održana je vanredna sednica Svetog arhijerejskog sabora.

Sukobi u Mladenovcu

Posle glasanja u Skupštini, 1. avgusta 1937. godine Sveti arhijerejski sinod jednoglasno je doneo odluku o ekskomunikaciji ministara i poslanika pravoslavne vere, koji su glasali za Konkordat i isključeni su iz Crkve.

[12] Predsednik vlade Stojadinović je tražio da se ukine ekskomunikacija, što Crkva nije učinila.

Posle ovih događaja desila se najveća tragedija u Mladenovcu između dva svetska rata. Odluka o ekskomunikaciji se odnosila i na poslanike JRZ iz Mladenovca – Milana i Janka Badžaka.

U takvoj atmosferi 15. avgusta 1937. organizovane su demonstracije protiv Konkordata u Mladenovcu koje će se završiti mnogo tragičnije nego one u Beogradu od 19. jula.

Šta se desilo na saboru u mladenovačkoj Crkvi?

Na praznik Prenosa moštiju Svetog arhiđakona i prvomučenika Stefana zakazan je sabor u mladenovačkoj Crkvi, a žandarmerija je blokirala ulaze u čitavu varoš ne dozvoljavajući dolazak seljaka iz okoline u grad.

Ipak, veliki je broj ljudi preko bašta i kukuruza ušao u grad, i okupio se oko Crkve.[13] Pošto je odslužena Liturgija i održana propoved, pročitan je spisak onih koji su isključeni iz Crkve.

Narod je glasno negodovao protiv narodnog poslanika za srez mladenovački Milana Badžaka, sa uzvicima: “Dole Badžak, dole izdajnik”.[14] Janko Badžak je u to vreme bio generalni sekretar Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije.

Prilikom izlaska iz Crkve narod je čekao zahtevajući da se formira litija, da se pođe do spomenika srpskom vojniku u centru grada i održi parastos izginulima u ratu.

Narod protiv policijske volje

Sveštenik Aleksandar Popović, kao starešina crkve izjavljuje narodu, da ne sme da da odežde i barjake, jer mu je policijska vlast to izričito zabranila, a naročito obavljanje litije.[15] Državna zastava nalazila se na ulazu u hram. Narod je istu uzeo i formirao sam povorku i pošao ka glavnoj ulici.

Sa narodom je krenuo i sveštenik Svetozar Eskić bez odežde, a otac Aleksandar je otišao u svoj stan koji se nalazio preko puta Crkve.

Prilikom dolaska na Žitni trg glasno se protestvovalo protiv Badžaka, Konkordata i vlade. U tom trenutku vršilac dužnosti načelnika Boško Manojlović je alarmirao žandare, koji su trčeći kroz ulice i dvorišta ušli u dvorište porodice Badžak.

Čeda Jocić poziva narod da čuva i brani Svetu Crkvu

Jedno odeljenje od 12–13 žandara sklonilo se iza spomenika srpskom vojniku u centru Mladenovca. Ispred spomenika je postavljena državna zastava, a procenjuje se da je bilo okupljeno oko 2000 ljudi. Prvi govornik bio je Čeda Jocić, advokat iz Mladenovca, koji je pozvao narod u svom govoru da čuva i brani Svetu Crkvu, veru, osuđujući konkordat i sve one koji ga žele.

Nakon njega govorio je Mika Đorđević, trgovac i bivši narodni poslanik, koji je na kraju govora zamolio narod da se u miru i redu raziđe. Narod je počeo da se razilazi, kada se pojavio Mihajlo Janićijević, student iz Umčara, počevši temperamentno da govori, što je uticalo na to da narod prestane da odlazi.

Milan Stankić je počeo da puca u državnu zastavu

Tada je Milan Stankić, koji je bio lični sekretar kod Badžaka i knjigovođa njegovog zavoda, izvadio je revolver i počeo da puca u državnu zastavu, koja je bila okrenuta naopako tako da je ispala hrvatska zastava, uzvikujući: “Dole Hrvati!”, “Živela vlada!”, “Živela Jereza!”.[16] Posle toga je pobegao ka Badžakovoj kući i usput se sakrio u jednom od okolnih dvorišta. Narod je razjareno krenuo za njim i kamenjem i ćeramidom počeo da razbija prozore Badžakove kuće.

U tom momentu iz dvorišta te kuće, iza ograde, izašao je odred od dvadesetak žandarma pod komandom poručnika Dušana Sedlara, koji je imao zadatak da obezbeđuje kuću poslanika JRZ.

[17] Žandarmi su napravili kordon prema masi, ali je pritrčao izvesni Bogosav Drlupski (Milovanović) i oteo jednom žandarmu pušku, a onda je neko u nastaloj gužvi udario Sedlara kamenom.

Pali su mrtvi

Žandarmi su na komandu prvo ispucali upozoravajući plotun u vazduh. Demonstranti su tada krenuli na žandarme, a Sedlar je izvadio revolver i komandovao: “Klekni, plotun u meso”.

Pali su odmah mrtvi: Milovan Kuzmanović, zemljoradnik iz Jagnjila i Ljubomir Spasojević zemljoradnik iz Koraćice. Masa je već počela da se bori sa Sedlarevim žandarmima kada je s leđa pristigao još jači odred policije pod komandom poručnika iz Beograda, takođe pucajući “u meso”.

Tada je nastao stampedo

Tada je nastao stampedo, a na kraju, na raščišćenom prostoru, ostala su tri mrtva i mnogo ranjenih.[18] Posle borbe sveštenik Svetozar Eskić je pomagao da se teški ranjenici sakupe i upute vozom za Beograd.

Na putu je još jedan ranjenik izdahnuo.[19] Zapamćeno je da nijedan od braće Badžak nije viđen u Mladenovcu za vreme ovih nemira.

Braća Badžak su streljani nakon rata i sahranjeni u neobeleženim masovnim grobnicama u okolini Mladenovca.

Trenutno u Mladenovcu ne živi niko od njihovih potomaka, a na njih podsećaju industrijski i stambeni objekti, crkva Svetog Luke na Starom gradskom groblju (koja je trebalo da bude mesto sahranjivanja članova ove porodice), kao i ulica Braće Badžak koja prolazi kroz deo poseda koje su nekada imali u ovoj šumadijskoj varoši.

Prota Svetozar Eskić je postao prvi Arhijerejski namesnik mladenovački nakon osnivanja Eparhije šumadijske i formiranja Arhijerejskog namesništva mladenovačkog.

Ugled koji je uživao među stanovništvom ove šumadijske opštine, ali i novim vlastima umnogome se bazirao i na herojskom držanju tokom mladenovačke “Krvave litije”.

Stojadinovićeva politika pomirenja

Bojeći se daljeg zaoštravanja odnosa sa najbrojnijom Crkvom u državi, i gubitka tako važnog oslonca za poljuljani režim, Stojadinović je poveo politiku pomirenja, pa je projekat Konkordata definitivno skinut sa dnevnog reda Senata 19. oktobra 1938. godine. Tačku nije stavila ni druga strana potpisnica Konkordata.

Svoje nezadovoljstvo što ugovor nije ratifikovan Vatikan je izrazio 16. decembra 1937. godine kroz reči pape Pija XI, koji je na svečanom konzistorijumu povodom ustoličenja novih kardinala rekao: “Doći će dan, a voleo bih da to ne moram kazati, ali sam duboko uveren, doći će dan kada neće biti malen broj duša koje će zažaliti što nisu širokogrudo, velikodušno i aktivno primile tako veliko dobro kao što je ono koje je zastupnik Isusa Hrista nudio njihovoj zemlji, i to ne samo radi crkvenog i verskog mira nacije, no i radi njenog socijalnog i političkog mira”.[20]

jerej Marko Jeftić

Literatura

[1] Mužić, I, Katolička crkva u Kraljevini Jugoslaviji, Split, 1978, 52.
[2] Isto.
[3] Sin. pov. br. 208/zap. 1552 od 9. decembra/26. novembra 1936. godine.
[4] Petrovića, M, Konkordatsko pitanje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd 1997, 46.
[5] Troicki, S “Neuspela zaštita konkordata”, u: Glasnik Srpske Pravoslavne Patrijaršije, 3-4/1937, Beograd, 1937, 70.
[6] Stojadinović, M, Ni rat ni pakt, Beograd, 2002, 520.
[7] Mišina Đurić, V, Varnava patrijarh srpski, Beograd, 2010, 173.
[8] Sin. pov. br. 543/zap. 885 od 22/9. jula 1937. godine.
[9] Isto.
[10] Dnevni list Politika, broj 10474 od 24. jula 1937. godine
[11] Vuković, S, “Uloga Vatikana u razbijanju Jugoslavije”, u: Sociološki pregled, vol. XXXVIII (2004), no. 3, Beograd, 2004, 427.
[12] Sin. pov. br. 562/zap. 917 od 3. avgusta/21. jula 1937. godine. U odluci stoji: “Svi oni poslanici koji su glasali za konkordat predati su Crkvenom sudu uz prethodno uskraćivanje istima svih crkvenih počasti do rešenja Crkvenog suda, s tim da sveštenik ne može ulaziti u kuće tih lica radi vršenja sveštenoradnje, bez prethodnog odobrenja svog Arhijereja”.
[13] Izveštaj br. 212, Načelstva varoši Mladenovac o nemirima od 15. avgusta 1937.
[14] Isto.
[15] Isto.
[16] Isto.
[17] Isto.
[18] Isto.
[19] Isto.
[20] Dnevni list L’Osservatore Romano od 17. decembra 1937. godine. “L’Osservatore Romano” (srp: Rimski posmatrač) je poluzvanični vatikanski dnevni list na italijanskom, dok na drugim jezicima izlazi nedeljno.