„Za razliku od ranijih asirskih i persijskih osvajanja, koja su trajala decenijama, ili kasnijih rimskih, za koja su bili potrebni vekovi, Aleksandar Veliki je osvojio čitav prostor od Dunava do Inda u periodu od svega desetak godina.
Raspad ove države po njegovoj smrti bio je podjednako brz, buran i nasilan kao i njen nastanak. Iz te borbe su nastale helenističke države koje su postojale na prostoru istočnog Sredozemlja i zapadne Azije od IV do I veka pre n. e.“
Osvajanja
Makedonski kralj Aleksandar III, poznatiji kao Aleksandar Veliki, došao je na vlast sa 20 godina. Vaspitavan je u verovanju da vodi poreklo od najvećih helenskih heroja Herakla i Ahila. Učitelj mu je bio i najveći antički filozof Aristotel (doduše tada još uvek samo jedan od Platonovih učenika). Plašio se Aleksandar da će njegov otac Filip osvojiti sve, pa njemu neće ostati ništa da osvoji.
Aleksandar je najpre ugušio pobune plemena na severu Balkana, među kojima su bili i Tribali na prostoru današnje Srbije. Aleksandrovo odsustvo su pokušali da iskoriste Grci, videvši zgodnu priliku u tome što je moćnog Filipa zamenio njegov dvadesetogodišnji sin. Aleksandar je porazio Grke, a Tebu, polis koji je predvodio pobunu je nakon osvajanja razorio i stanovništvo prodao u roblje. To je bio primer šta čeka one koji bi se usudili da mu otkažu poslušnost.
Aleksandar je od oca Filipa nasledio i ulogu predvodnika helenskog saveza za pohod protiv Persije, najmnogoljudnije i najbogatije država sveta toga doba. Persija je bila ne samo prva finansijska sila tog vremena, već i prva pomorska sila. Držeći pod svojom vlašću sve obale istočnog Sredozemlja, ona je raspolagala flotama naroda koji su ulazili u njen sastav – Feničana, Egipćana, Krićana i maloazijskih Helena.
Osvajanje Persije
Međutim, nepostojanje čvrste državne i vojne organizacije paralisalo je sve potencijale persijske države. Za to ogromno carstvo sukob sa Makedonijom je izgledao kao neka pogranična epizoda. Trebalo je da Alaksandar osvoji Malu Aziju, pa da car stavi u pokret svoju carsku vojsku. Do tada su mu se suprotstavile samo vojske maloazijskih satrapa koji su branili svoju teritoriju.
Osvajanje Persije Aleksandar Veliki je započeo 334. godine. Prva pobeda je izvojevana na reci Granik (na severozapadu Male Azije) protiv maloazijskih satrapa. Nakon toga je u Siriji kod Isa 333. poražena vojska koju je predvodio sam car Darije. U uskoj ravnici između mora i planina persijska brojčana nadmoć nije došla do izražaja.
Posle ove pobede bilo je jasno da se Aleksandar Veliki neće zadovoljiti oslobađanjem maloazijskih Helena, već da ima nameru da osvoji Persijsko carstvo, tada najmoćniju državu sveta. Posle ove pobede nije krenuo u potragu za odbeglim carem, nego je nastavio put na jug u pokušaju da osvoji feničanske gradove koji su davali brodove za persijsku flotu. Najteže je bilo višemesečno osvajanje luke Tir 332. godine, za koje je čak i zemljouz izgradio.
Odatle je nastavio u Egipat, gde je 332. dočekan kao oslobodilac od persijske vlasti i naslednik faraona. Aleksandar je prineo žrtve egipatskim bogovima, čime je stekao naklonost Egipćana. Na ušću reke Nil u Sredozemno more je izgradio lučki grad Aleksandriju, koja će postati glavni centar helenističke kulture u Mediteranu. Do odlučujućeg sukoba sa Darijem je došlo kod Gaugamele u Mesopotamiji 331. godine. Osvetnički rat Helena protiv Persije bio je završen osvajanjem i spaljivanjem persijske prestonice Persepolisa 330. godine. Nakon toga Aleksandar se proglasio za „kralja Azije“.
Put ka Indiji
Aleksandar se nije zaustavio ni nakon osvajanja Persije, nego je krenuo dalje na istok. Privučen pričama o bogatstvima Indije, tu oblast je osvajao u periodu 327. do 325. godine.
Nakon velike pobede na reci Hidaspu 326. godine, Aleksandrovi vojnici, iscrpljeni višegodišnjim borbama u teškim prirodnim uslovima, su odbili da ga dalje slede do kraja sveta, što je bio Aleksandrov cilj. Aleksandar se potom vratio u Vavilon na Eufratu, koji je izabrao za svoju prestonicu.
Trajan značaj Aleksandrovih osvajanja ogledao se u njegovom podsticanju mešanja Helena i istočnih naroda, što je bilo neophodno kako bi se učvrstila vlast i održao mir. Nakon povratka iz Indije, Aleksandar je maštao o osvajanju celokupnog Mediterana, ali su ga je u tim planovima omela smrt. Umro je u 33. godini, iscrpljen pohodima u teškim prirodnim uslovima. Stvorio je najveće carstvo u dotadašnjoj istoriji čovečanstva.
Aleksandrovi naslednici i njihovi potomci – helenističke monarhije
Aleksandar nakon smrti nije ostavio ozbiljnog naslednika (sve ozbiljne pretendente na presto pobio prilikom dolaska na vlast). Polubrat mu je bio mentalno bolestan, a sin tek rođen nakon Aleksandrove smrti. Teritorije carstva Aleksandra Velikog podelila su dvanaestorica njegovih najznačajnijih vojskovođa.
Zatim je usledila njihova međusobna poluvekovna borba oko vlasti. Taj burni period se naziva doba dijadoha (naslednika). Jedan po jedan nestajali su u tim borbama (tokom kojih je ukraden leš Aleksandra i ubijeni njegova majka, žena i dete), a trojica su uspela da osnuju dinastije koje su vladale velikim državama.
Makedonijom su vladali Antigonidi, Egiptom Ptolomeidi, a Sirijom i istočnim azijskim provincijama Seleukidi. Taj period, sve do rimskog osvajanja ovih teritorija naziva se doba epigona (potomaka). Vremenom je značaj stekla i Pergamska kraljevina u Maloj Aziji. Postojanje ovih država okončalo je Rimsko carstvo.
Helenističke kraljevine su bile apsolutističke monarhije. Njihovi vladari su imali neograničenu, doživotnu i naslednu vlast. U upravljanju državom helenistički kraljevi su se oslanjali na svoje najbliže saradnike, čiji je položaj zavisio od kraljeve volje. Oni su uglavnom bili makedonskog ili helenskog porekla, a vrlo retko i istaknuti predstavnici aristokratije pokorenih naroda.
