Garavice, malo mesto nedaleko od Bihaća, danas predstavlja jedno od najvećih stratišta srpskog naroda u BiH tokom Drugog svetskog rata. Tokom leta 1941. godine, na ovom mestu je na najzverskiji način ubijeno preko 12.000 nevinih ljudi, uglavnom Srba, ali i Jevreja i Roma, od strane ustaških formacija Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Taj zločin je izvršen u veoma kratkom vremenskom periodu, što Garavice čini jednim od najmonstruoznijih primera masovnih ubistava u Evropi u tom trenutku.
Nakon raspada Kraljevine Jugoslavije u aprilu 1941. godine, nacistička Nemačka i fašistička Italija stvorile su marionetsku državu pod nazivom Nezavisna Država Hrvatska (NDH), kojom je upravljala ustaška organizacija na čelu sa Antom Pavelićem. Od samog početka, NDH je sprovodila plan sistematskog istrebljenja Srba, Jevreja i Roma sa svoje teritorije, uz podršku i učešće nemačkih i italijanskih okupacionih snaga.
Ustaše su javno isticale svoju nameru da „trećinu Srba pobiju, trećinu pokatoliče, a trećinu proteraju“. Upravo u tom kontekstu se dešava masakr u Garavicama — kao deo prve faze genocida, u kojoj se pribelježeno istrebljenje desetina hiljada Srba u Bosni i Hercegovini, Lici, Kordunu i Baniji.
Zločini u Garavicama
Tokom jula i avgusta 1941. godine, ustaške vlasti u Bihaću su započele sistematsku akciju hapšenja srpskog stanovništva. Pod izgovorom „registracije“, „bezbednosnih provera“ ili „preseljenja“, ljudi su odvođeni iz svojih domova — najčešće noću. Mnogi su bili intelektualci, sveštenici, trgovci, seljaci, žene, deca i starci.
Žrtve su sprovođene do obližnje šume Garavice, gde su ubijani masovno. Mnogi su zaklani noževima, neki ubijani maljevima ili streljani, a tela bačena u jame ili zakopana u plitke masovne grobnice. Reka Una takođe je postala grobnica za mnoge od njih.
Procene broja ubijenih variraju, ali se najčešće navodi broj od 12.000 do 14.000 žrtava, što Garavice čini jednim od najvećih masovnih groblja u ovom delu Evrope tokom Drugog svetskog rata.
Odjek u javnosti i nakon rata
Nakon oslobođenja Jugoslavije 1945. godine, zločini u Garavicama su dokumentovani, ali, kao i mnoga druga stratišta, često su svodili na generalizovanu „antifašističku borbu“, bez istaknutog etničkog karaktera žrtava. Iako je zločin bio poznat, sećanje na njega nije uvek bilo u prvom planu, naročito tokom posleratnog perioda bratstva i jedinstva.
Memorijalni kompleks Garavice
Tek 1981. godine, na mestu stradanja podignut je Spomen-park Garavice, delo čuvenog vajara Jovana Soldatovića, koji je autor i nekoliko drugih značajnih antifašističkih spomenika širom Jugoslavije.
Park se sastoji od skulpturalnih elemenata, staza, zelenih površina i simboličnih oznaka. Njegov cilj je bio da pruži mesto sećanja, ali i tišine i dostojanstva, kakvo zaslužuju žrtve. Međutim, u periodu nakon ratova 1990-ih, spomenik je bio potpuno zapušten, često vandalizovan, a čak su se održavali i događaji koji su vređali sećanje na žrtve.
Tek u novije vreme, zahvaljujući pojedincima, udruženjima i nekim institucijama, započeto je obnovljeno obeležavanje godišnjica stradanja u Garavicama, uz pozive za obnovu spomenika i dostojno očuvanje istorijske istine.
Zašto je važno pamtiti Garavice?
Garavice nisu samo mesto masovnog ubistva — one su simbol jednog sistematskog i planskog pokolja koji je imao za cilj istrebljenje čitavog naroda. Zaborav takvog mesta znači dozvoliti da se istorija ponovi. Memorijalizacija stradanja u Garavicama važna je za dostojanstvo žrtava, ali i za edukaciju mladih generacija, kako bi se izgradila kultura mira, istine i odgovornosti.
