Iz šume u Osmacima u Republici Srpskoj pre nešto više od decenije izronili su zidovi ranohrišćanske crkve visoki gotovo dva metra. Impozantna građevina, u BiH jedinstvena, nije zaštićena, urušavala se. SPC će sada pokušati da je spase. Ovih dana u njoj se posle više vekova čula i molitva.
„Neka radost posebna se osećala. I ja sam je osetio dok sam služio takvu molitvu, na takvom mestu, kraj tih zidina gde se vekovima molitva uznosila, gde su se vekovima ljudi molili Bogu, to je zaista bio jedan poseban osećaj, poseban trenutak“.
Ovo nam kaže sveštenik Mićo Babić koji je, sa blagoslovom vladike zvorničko – tuzlanskog Fotija, molitvom započeo posebnu mobu na tom čudesnom mestu.
Pedesetak vojnika BiH pravoslavne veroispovesti i njihov sveštenik došli su u Osmake da od korova izbave zidove bogomolje izgrađene pre petnaest vekova.
Vojnici i sveštenici presložili su kamenje zidova crkve koje se obrušilo i od korova očistili teren oko građevine.
„Želja naše eparhije je da zaštiti, sačuva ovu ranohrišćansku crkvu, da ubuduće bude dostupna za dolazak vernika, posetilaca, svih koje bi mogao zanimati ovakav spomenik koji je retkost na ovim prostorima“, dodaje Babić.
Crkva iz 5. ili 6. veka
Arheološka iskopavanja na lokalitetu Crkvina započeta su 2013. godine na inicijativu lokalnog sveštenika Željka Božića. Slušao je priče meštana o srednjovekovnoj crkvi, a kada je na jednom drvetu našao urezan krst, organizovao ih je da potraže svetinju. Stigli su i stručnjaci Muzeja Semberije. Otkrivena je ranohrišćanska bazilika sa grobnicom na svod.
Međutim, posle dve godine istraživanja arheolozi su se povukli, a bogomolja ostala nezaštićena.
Istoričar iz ovog kraja Goran Popović, koji je napisao dva naučna rada o crkvi, kaže da je bazilika danas u gorem stanju nego kada je pronađena. Na osnovu arhitekture, kaže, jasno je da je izgrađena u 5. ili 6. veku.
„Ima dva sloja gradnje što je jako zanimljivo i vidi se po tehnikama. Prvo je urađen naos sa oltarom i južni brod u kome je grobnica na svod, a kasnije je dograđena priprata sa klupom za sedenje na zapadnoj strani. Dograđen je i južni brod koji je služio kao ulaz. Dakle, u prvobitnu crkvu se ulazilo sa zapadne strane, a zatim dogradnjom, sa južne“.
Tajna spomenika prvim hrišćanima
Pronađen je i rimski nadgrobni spomenik, stela koja je prilično dobro sačuvana u momentu kada je pronađena. „I on je sada je u lošijem stanju“, kaže ovaj doktorand Univerziteta u Sarajevu čija je tema upravo antička prošlost.
„Na njemu je moguće pročitati da potiče iz drugog veka, profesorka Amra Šačić Beća koja se bavi latinskom epigrafikom smatra da je možda i s kraja prvog. Donet je sa nekog obližnjeg lokaliteta i ugrađen u crkvu, što je bio veoma čest slučaj u periodu kasne antike, kada su u nedostatku građevinskog materijala korišćeni spomenici iz ranijih epoha“.
Na gorenjem delu spomenika prikazane su tri osobe, otac, majka i dete, a u drugoj niši još dva muškarca koji su im spomenik podigli. Pretpostavlja se da sahranjeni nisu bili lokalni stanovnici, već Italici, da su u današnju Bosnu, tadašnju provinciju Dalmaciju, došli sa Apeninskog poluostrva.
Crkva upućuje na rimsko naselje
Popović dodaje da je, bez obzira na propadanje, impozantan stepen očuvanosti bogomolje, zidovi su na pojedinim delovima visoki čak metar i 90 centimetara. Većini hrišćanskih bazilika sačuvani su samo temelji, zidovi vire najviše metar iznad zemlje. Da bi se zidovi i pod koji je potpuno očuvan sačuvali, neophodna je konzervacija.
Grobnica je pronađena u južnom brodu crkve, u njoj je bilo 5 skeletnih ostataka koji su i dalje na nalazištu. Analize nisu rađene.
„Samo prisustvo grobnica na svod svedoči o kasnoj antici ili kako bi u Srbiji rekli, ranovizantijskom periodu. Crkva nije izvađena iz istorijskog okvira, na nekih sto metara od nje nalaze se ostaci utvrđenja, tu je Gradina. Sa druge strane brda na manje od kilometar vazdušne linije su ostaci dobro sačuvanog rimskog puta. Baš dobro sačuvanog sa gornjim slojem. Očekujemo da se radi o antičkom naselju koje se tu nalazilo“.
Popović dodaje da je put po svemu sudeći povezivao Sirmijum, današnju Sremsku Mitrovicu sa unutrašnjošću rimske provincije Dalmacije.
Ko počiva u grobnici
Eparhiji zvorničko – tuzlanskoj ovo nije prva misija istraživanja i zaštite istorijskog blaga na njenoj teritoriji. Obiman posao urađen je u obližnjem manastiru Papraća koji čuva posebne veze Srba i Rusa. Sa jednakom voljom i ljubavlju pokušaće da zaštite hram izgrađen pre milenijum i po.
„Jako nam je važno da na analizu pošaljemo skelete koji su pronađeni u grobnici, da utvrdimo kada su ti ljudi živeli. Moguće je da se radi o ranohrišćanskim mučenicima, jer je praksa rane crkve bila da se upravo na njihovim grobovima podižu hramovi. Može se desiti da se radi o ktitorima, porodici koja je podigla hram, sveštenicima ili visokim crkvenim velikodostojnicima koji su sahranjeni uz taj oltar“, kaže otac Mićo Babić.
Nedavno je lokalitet obišla komisija opštine Osmaci, očekuju se mašine. Iako je opština siromašna, shvata značaj ovog mesta, prioritet je da se naspe lokalni put, da se nesmetano može doći do crkve.
Dalji plan je konzervacija, čiji će plan uraditi arheolozi Regionalnog muzeja u Doboju. Očekuje se i aktivnost drugih institucija BiH koje mogu da zaštite ovaj vredan spomenik.
Inače, više od 70 temelja ranohrišćanskih crkava pronađeno je do sada u Bosni i Hercegovini.
