U srpskoj javnosti, literaturi, medijima, pa i među običnim narodom, vlada mišljenje da je rat između Srba i Bugara 1885. godine po svojoj prirodi bio nepravedan. Bila je to avantura kralja Milana koji se ničim izazvan umešao u zaustavljanje bugarskog nacionalnog ujedinjenja, te stoga nije ni čudo što je Srbija 1885. pretrpela poraz u tom ratu. Da li je baš bilo tako? Da li smo se mi ogrešili o Bugare (a oni tvrde da jesmo navodeći da je napad na Bugarsku bio naš udarac u leđa) jer smo se umešali u legitimne težnje bugarskog naroda da ide putem svog nacionalnog ujedinjenja? Čini mi se da se odgovor na ova pitanja može naći u jednom, za Srbe, malo poznatom segmentu bugarske istorije, a to su dešavanja vezana za izbor bugarske prestonice nakon oslobođenja od Turaka. O čemu se radi?
Operacije ruske vojske u ratu protiv Turaka 1877 – 1878 dovele su do oslobađanja bugarskih zemalja. Kako je ruska vojska napredovala u dubinu osmanske teritorije, odnosno kako je sve više bugarskih gradova oslobađala, Rusija je počela da uvodi upravu na novooslobođenim prostorima. U bugarskoj literaturi taj period istorije zove se Privremena ruska uprava (1877 – 1879). Zadatak Privremene ruske uprave (u daljem tekstu PRU) je bio da se buduća bugarska država osposobi za život dovođenjem ruskih činovnika, oficira i uopšte školovanih ljudi na upravljačka mesta. Drugim rečima, radilo se na formiranju državne uprave, pravnog sistema, školstva, zdravstva, vojske itd. Rusi su na spomenuta mesta postavljali i obrazovane Bugare. Dakle, krenulo se u proces formiranja bugarske države. Sledom navedenog, jedno pitanje je vrlo brzo iskrsnulo među bugarskim javnim radnicima. Koji grad treba da bude prestonica nove bugarske države?
Najpre se govorilo o Trnovu kao prestonici. Veliko Trnovo je bila bugarska srednjovekovna prestonica i njenim izborom za prestonicu obnovljene bugarske države naglasio bi se kontinuitet između srednjovekovne i moderne bugarske države. Međutim, od Trnova se odustalo, a jedan od razloga za to je bio i karakter stanovnika Trnova.
Plovdiv kao mesto gde se smestila Privremena ruska uprava, takođe je bio u opticaju kao prestonica. Od njega se odustalo iz dva razloga. Prvo, veći deo bugarske elite je gajio nepoverenje prema Plovdivu jer su optuživali stanovnike tog grada, a naročito njegovu elitu, za sklonost ka helenizaciji. Drugo, objektivni razlozi su diktirali da se odustane od Plovdiva kao prestonice budući da je došlo do revizije Sanstefanskog mirovnog ugovora i to putem Berlinskog kongresa tako da je prvobitno zamišljena teritorija autonomne bugarske kneževine dosta smanjena, a uz to podeljena na dva dela
– Kneževinu Bugarsku koja će imati znatno veći stepen autonomije i Istočnu Rumeliju za čiji centar je određen Plovdiv, a koja će čvršće biti vezana za Carigrad.
Ruse, kao najveća bugarska luka na Dunavu, je takođe predlagan za prestonicu Bugarske. Razlozi za to su bili da je bio najveća bugarska luka na Dunavu, zatim što je zbog toga
bio dobro povezan sa ostatkom Evrope kao i što je najviše ličio na evropske gradove u odnosu na ostale bugarske gradove. Zanimljivo je da se u potkrepljivanju ideje da Ruse bude prestonica Bugarske uzimao i taj argument da je Beograd kao prestonica Srbije dosta podesan za prestonicu upravo blagodareći činjenici da se nalazi na ključnoj rečnoj komunikaciji kao što je Dunav. Spominjalo se i Jedrene, ali ubrzo je jedan grad počeo da se sve više spominje u bugarskim javnim krugovima. Bila je to Sofija koju je za prestonicu protežirao Marin Drinov. Pre nego što se navedu razlozi koji su Drinova podstakli da Sofiju predloži kao prestonicu, trebalo bi zapisati koji red o životu ovog bugarskog prvaka.
Marin Drinov (1838 – 1906) bio je bugarski istoričar, filolog i ,,vъzroždenec” (,,vъzraždane” je pojam u bugarskoj istoriografiji koji označava bugarski nacionalni preporod odnosno pod kojim se podrazumevaju korenite promene u društveno – ekonomskoj, političkoj i kulturnoj sferi u 19. stoleću). Obrazovanje je sticao u jednoj od prvih bugarskih škola koju je vodio Atanas Čolakov, a kasnije se školovao u Kijevu i Moskvi. U Rusiji je započeo univerzitetsku karijeru na Harkovskom univerzitetu gde je imenovan za docenta 1873. godine. U zvanje redovnog profesora je unapređen 1876. godine. Pored naučne delatnosti, Marin Drinov je bio vrlo angažovan kao bugarski nacionalni prvak. Smatra se da je jedan od najzaslužnijih za kodifikaciju bugarskog jezika. Uživao je poverenje u ruskim krugovima tako da je da u vreme Rusko – turskog rata (1877 – 1878) bio angažovan kao glavni savetnik za bugarska pitanja pri Glavnoj kvartiri (Glavna kvartira u bugarskom jeziku označava mesto gde se nalazi glavnokomandujući vojske), a zavođenjem Privremene ruske uprave dolazi na čelo odseka za narodnu prosvetu i duhovna pitanja. Bio je vrlo blizak čelnicima Privremene ruske uprave i to najpre knezu Čerkaskom, a potom i knezu Dondukovu (koji je došao umesto Čerkaskog na čelo Privremene ruske uprave). Posle oslobođenja Bugarske, vratio se u Rusiju gde je nastavio sa svojom univerzitetskom karijerom u Harkovu sve do kraja života.
Međutim, Marin Drinov je ostavio neizbrisiv trag u bugarskoj istoriji blagodareći činjenici da je on najviše protežirao Sofiju kao prestonicu Bugarske. Najpre je ubedio kneza Dondukova da sediše PRU premesti iz Plovdiva u Sofiju (premeštaj sedišta je bio posledica odluke Berlinskog kongresa po kojem je Bugarska podeljena na dva dela), a onda je među bugarskom inteligencijom počeo da širi ideju da je upravo Sofija najpodesniji grad za bugarsku prestonicu. Svoju ideju je zasnivao na tri razloga.
Prvo, Sofija je bila smeštena u širokom polju tako da su mu reljefni uslovi omogućavali da se ustroji kao dobro uređen grad.
Drugo, Sofija je bila na Carigradskom drumu, važnoj komunikaciji koja je povezivala Aziju i Carigrad sa ostatkom Evrope.
Treće, Sofija je, prema njegovom mišljenju, bila U CENTRU BUGARSKIH ZEMALJA!
Ovaj treći razlog ne može, a da ne privuče pažnju. Svako ko pogleda kartu Bugarske, primetiće da Sofija nije daleko od granice sa Srbijom. Kako je onda u centru bugarskih zemalja? Reč je o tome što je u sastav Bugarske po odredbama Sanstefanskog mirovnog ugovora trebao da uđe prostor Pirota i Vranja (a na Carigradskoj konferenciji je predlagano da Niš i prostor zapadno od Prokuplja uđe u sastav Bugarske) kao i komplet prostor današnje Makedonije. Ne samo to. Bugarska elita (naročito intelektualna elita), kako tada tako i danas, za iskonske bugarske prostore smatra ne samo prostor današnje jugoistočne Srbije nego u pojedinim projekcijama i komplet istočnu polovinu Srbije, a predmet bugarskog svojatanja je i prostor KiM (Bugarska i danas deluje na prostoru KiM čineći štetu našim interesima. To je posebna tema). Za prostor Makedonije je odveć poznato da je predmet bugarskog svojatanja. Stoga, ideja Sofije kao prestonice Bugarske je našla plodno tlo među ostatkom bugarske inteligencije iako je Berlinski kongres umnogome revidirao odluke Sanstefanskog mirovnog ugovora jer je Sofija bila blizu ,,porobljenih bugarskih krajeva”.
Sledom svega navedenog, tog 3. aprila 1879. godine u Velikom Trnovu je održana Ustavotvorna skupština na kojoj je, između ostalog, doneta odluka da Sofija postane prestonica obnovljene bugarske države! Dakle, bugarska elita je stala na stanovište da je Sofija centar bugarskih zemalja, odnosno da je ista blizu ,,porobljenih bugarskih zemljišta”. Iako je značajno, a često i presudno, šta je elita jednog naroda mislila u vezi nekog pitanja od opštenacionalnog značaja, nije zgoreg spomenuti kakva su strujanja postojala, u ovom slučaju, i među bugarskim narodom. Preko ovoga dolazimo do predvečerja Srpsko – bugarskog rata iz 1885. godine.
Naime, 6. septembra 1885. godine izveden je puč u Plovdivu i proglašeno je ujedinjenje Kneževine Bugarske i Istočne Rumelije. Kakvo je bilo raspoloženje bugarskog naroda u vezi tog događaja govori i svedočanstvo bugarskog oficira Stefana Kisova (1849 – 1915) koje je zabeležio u svojoj knjizi ,,Uspomene i belešeke iz Srpskog
– bugarskog rata iz 1885. godine”. Kisov u toj knjizi spominje da je bugarski narod sa velikom radošću primio vest o tome da se Istočna Rumelija ujedinila sa Bugarskom. Naveo je da su se pred njegovim stanom skupila masa seljaka. Jedan od staraca, veli Kisov, počeo je da blagodari Bogu pto je doživeo ujedinjenje Bugarske na šta mu je drugi seljak odgovorio da nije kraj nacionalnom ujedinjenju jer i Makedonija treba da se prisajedini Bugarskoj. Potom, izvesni učitelj Dončo je rekao da nije kraj ujedinjenju ukoliko dođe do prisajedinjenja i Makedonije jer treba da se sa Bugarskom sjedine Jedrenski vilajet kao Niš i Vranje! Starac Altikov, koji je bio u toj masi, je rekao da je Gospod dobar tako da će Bugari i to dočekati, dočekati da se ceo bugarski narod ujedini u jednoj državi.
Ovo svedočanstvo je zanimljivo iz razloga što je bugarski narod smatrao da Niš i Vranje trebaju da se nađu u ujedinjenoj bugarskoj državi. Drugim rečima, bugarska elita i bugarski narod su imali identična shvatanja o tome gde se nalaze granice
njihove države odnosno koje su to ,,bugarske” oblasti bile porobljene, a koje su docnije morale biti oslobođene.
Ovo je bitno istaći jer preko prethodno navedenih činjenica dolazimo do pitanja karaktera Srpsko – bugarskog rata iz 1885. Promatrajući stvari iz bugarske istorije, odnosno ono što su Bugari podrazumevali pod nacionalnim ujedinjenjem, može se zaključiti da je bilo pitanje vremena kada će se Srbija i Bugarska sudariti i to ne samo u političkom nego i u vojnom smislu te reči. Stoga, izgleda da je politički vrh u Beogradu dobro procenio situaciju odnosno čemu vodi ujedinjenje Kneževine Bugarske i Istočne Rumelije, ali isti nije dobro opravdao (u odnosu prema svom narodu, prema unutra, ali i prema spolja) samo pokretanje i vođenje rata, te su i sami rezultati tog rata bili takvi kakvi su bili.
Aleksandar Mandić za Kompas
