Članovi dinastije Nemanjić, još u toku svoje vladavine poneli su epitet svetorodnosti. Stubove njihovog svetačkog kulta uneli su sv. Simeon i njegov sin sv. Sava. Iako nijedna vladarska dinastija, ni pre ni posle njih nije imala toliki broj kanonizovanih pojedinaca, pažnju zainteresovane javnosti podjednako bude i članovi vladarske porodice koje je proces kanonizacije zaobišao. Svakako najpoznatiji među njima je car Dušan (1331-1354).
Iako to većina ljudi ne zna, car Dušan nije jedini Nemanjić koji nije proglašen svetim. Pre njega, ista sudbina zadesila je i kralja Radoslava (1228–1234) i kralja Stefana Uroša I (1243–1276).
Od srpskih kraljeva oreol svetosti poneli su: Stefana Nemanja (1166–1196), Stefan Prvovenčani (1196–1228) Stefan Vladislav (1234–1243), kralj Stefan Dragutin (1276–1282), kralj Stefan Uroš II Milutin (1282–1321), kralj Stefan Uroš III Dečanski (1321–1331), car Stefan Uroš (1355–1371).
Među srpskim srednjovekovnim vladarima iz dinastije Nemanjića za svece nisu proglašeni kralj Radoslav (1228–1234), kralj Stefan Uroš I (1243–1276) i – kralj i car Stefan Dušan (1331–1355).
Razlozi zbog kojih najmoćniji Nemanjić nije kanonizovan načelno su poznati. Ali su u istorijskom pamćenju obično doživljavani sporedno spram veličine i moći države cara Dušana.
Savremenici ga krivili za propast države
Malo je poznato, da su savremeni pisci u godinama i decenijama nakon smrti cara Dušana, upravo njega krivili za propast srpske srednjevekovne države i kasniji pad pod osmansku vlast.
Fatalistička tumačenja tadašnjih pisaca, monaha koji su ujedno bili i jedina intelektualna elita srpskog srednjevekovnog društva pripisivali su upravo caru Dušanu sve nedaće koje su kasnijih vekova zadesile srpski narod. Smatrali su da je Dušanova bezobzirnost prema Vaseljenskoj crkvi i samovoljno uzdizanje srpske arhiepiskopije u rang patrijaršije bio grešan čin. Stoga sve što je usledilo zapravo bilo je kazna zbog tog postupka. Ovakav narativ, provejavao je dugo među crkvenim piscima. Sve dok Jovan Rajić, u svojoj znamenitoj Istoriji raznih slovenskih narodov, nije „rehabilitovao“ Dušana.
Tek u 18. i 19. veku lik Dušana u nacionalnoj tradiciji počeo je da dobija herojski oreol.
Moderni istoričari, u kritičkom sagledavanju lika i dela cara Dušana, na osnovu izvora i kasnijih tumačenja izneli su 4 razloga zbog kojih najpoznatiji srpski srednjevekovni vladar nije uvršten u diptih svetih ličnosti Srpske pravoslavne crkve.
1. Nepoštovanje kanonskog pravila Svete gore
Bežeći pred kugom koja je u razdoblju od 1347. do 1353. godine odnela gotovo trećinu evropskog stanovništva (75 miliona ljudi) car Dušan je, da bi spasao sebe i svoje najbliže, sa sinom i ženom stupio na Svetu goru.
U zimu 1347/48. srpski car je došao na Aton u pratnji žene i sina. Time je narušio monaško pravilo po kojem je ženama bio zabranjen pristup na to sveto mesto.
Iako se mogu čuti objašnjenja da su našu caricu Jelenu nosili i da zapravo ona nije nogom stupila na sveto tlo, mnogi smatraju da je ovo bio neoprostivi prestup srpskoga cara te zato nije kanonizovan.
2. Oceubistvo
Ovo je svakako znatno teži razlog da se Dušan Silni ne svrsta među Svete. Teška optužba da je počinio oceubistvo nije bez osnova. Poznato je da je mladi Dušan zbacio sa prestola oca u leto 1331. godine i došao na čelo države. Iste godine, u novembru Stefan Dečanski umire pod vrlo sumnjivim okolnostima. Teška krivica pada na Dušana.
Nićifor Grigor, vizantijski istoričar, smatrao je da je vlastela imala ključnu ulogu i ovom zločinu. Opisujući okolnosti pod kojima je došlo do pobune u Srbiji, Nićifor je zabeležio:
– Sina (Dušana) to je nagonilo na strah i podozrenje koje su verovatno njegovi vršnjaci posejali u njegovu uzburkanu dušu, tako da se na kraju odlučio da se odmetne i ustane na oca… Zatim su ga (Stefana Dečanskog) stavili u tamnicu protiv volje i uz negodovanje sina, koji je ipak ćutao ne mogući se suprotstaviti sili mnoštva jer se bojao da
i njega samog ne zadesi neko zlo. Nije prošlo mnogo dana, a staroga kralja udavili su u tamnici i tako su njegovom životu dali gorak kraj umesto onih slatkih trenutaka sreće.
3. Veze sa papom
Još jedan od razloga zbog kojih Stefan Dušan nije postao svetac jesu podaci koji govore o tome da je bio spreman da svoj narod prevede u katoličanstvo. Taj potez radiklani pravoslavni krugovi nakoštrije su osuđivali. Evo o čemu se tu zapravo radilo.
U nameri da pokrene rat protiv Osmanlija, koji su sredinom 14. stoleća bili velika opasnost za hrišćanske države na Balkanskom poluostrvu, srpski car vodio je pregovore sa papom Inoćentijem VI (1352–1362). Uz to, Srbija je imala i nevolje zbog upada ugarske vojske kralja Lajoša I Velikog (1342–1382). Njega je, izgleda, mogao da umiri jedino rimski prvosveštenik. U pregovorima s Kurijom Stefan Dušan bio je čak spreman da prihvati papski primat i katoličku veru, a u očekivanju da će ga papa u predstojećem ratu protiv Turaka imenovati i blagosloviti za kapetana hrišćanske vojske. Posredi su bili zbilja krupni ustupci.
Međutim, kada je delegacija Inoćentija VI stigla u Srbiju naišla je na hladan, pa čak i vrlo neprijatan prijem. Ugarska opasnost je minula. Car Dušan više nije istrajavao na očito olako datim obećanjima. Sve su to činjenice koje u znatnoj meri obesnažuju ovaj razlog kao motiv srpske crkve da prvog srpskog cara ne proglasi za sveca.
4. Samovlasno proglašenje za cara
Mnogi crkveni krugovi nisu se slagali sa tim da se kralj Dušan proglasi za cara. Pored toga, mnoge mitropolije carigradske su bile primorane da se potčine Srpskoj crkvi. To je imalo za posledicu anatemisanje srpske crkve od strane Vizantije 1350. godine.
U mnogim srpskim izvorima može se naći da je Stefan Dušan „gledao lakomim očima tuđe gradove“, da je „nekanonski stvorio samorukopoloženog patrijarha“ i da mu je potčinio ne mali broj mitropolija iz sastava carigradske patrijaršije.
Ostalo je zapisano i: „uzvisi se srcem, i ostavivši praroditeljsku vlast kraljevstva …“, „venča se na carstvo i izbra sebi patrijarha srpskoga ne po zakonu ni sa blagoslovom carigradskog patrijarha, kao što priliči …“, „odagna carigradske mitropolite koji su po gradovima njegove oblasti…“
Četvrt veka od careve smrti srpska pravoslavna crkva i vizantijska crkva izmirile su se. Ceremonija izmirenja upriličena je baš u crkvi Svetih Arhangela u Prizrenu, zadužbini cara Dušana.
Ceremonijom nad carevim grobom uklonjene su sve posledice raskola. Anatema sa Srpske crkve je skinuta. Ali je bitno naglasiti da su se obe strane nedvosmisleno složile oko osude pretenzija cara Stefana Dušana.
Bilo je očigledno da Srpska crkva i njeno sveštenstvo nisu bili naklonjeni jednoj od najvažnijih istorijskih ličnosti srpstva. U prilog tome govori i to da se u mnogim letopisima i zapisima tog vremena srpki car oslovljavao isključivo ličnim imenom.
Tako nailazimo kod Konstantin Filozof u uvodu „Žitija despota Stefana Lazarevića beleži – Taj Dušan prestupi zapovesti otaca svojih i samovlasno se proglasi za cara.
S jedne strane težak teret oceubistva koji je pao na našeg najvećeg vladara, s druge strane uspon srpske kraljevine u carstvo i srpske arhiepiskopije u patrijaršiju, uperenih protiv bogomdanog svetskog poretka osujetili su da car Stefan Dušan bude proglašen za svetitelja.
