U primorju, od reke Bojane na jugu do rijeke Cetine na jeveru, Srbi žive više od 1.300 godina.
Njihove srednjovekovne države tim prostorom su gospodarile skoro 700 godina.
Značaj mora u srpskoj istoriji
Još početkom 10. veka Zahumljani su imali jaku mornaricu, a njihov arhont Mihajlo Vušević, zarobio je sina mletačkog dužda i osvojio vizantijski grad Sipont u južnoj Italiji.
U primorju je Sveti Sava osnovao i prve eparhije Srpske pravoslavne crkve, onu na Miholjskoj prevlaci davne 1219. A upravo iz grbaljskog Bigova Rastko Nemanjić se brodom zaputio u Svetu zemlju.
Boka Kotorska je u vreme Nemanjića bila važan centar pomorstva i trgovine, a Kotor „verni serbski, stoni, ljubljeni i slavni grad“ Stefana Nemanje.
U to vrijeme je 12 Bokelja čuvalo srpsku zastavu pri ratnim pohodima i na moru i na kopnu. Posle propasti srpske srednjovekovne države stotine bokeljskih kapetana steklo je veliku slavu ploveći pod zastavama Venecije, Austrije, Rusije, Engleske i niza drugih zemalja.
Po padu Mletačke republike 1805. Boka je imala mnoštvo manjih lađa za jadransku plovidbu i 400 velikih „patentiranih“ brodova koji su po svetskim morima ponosno nosili imena: „Miloš Obilić“, „Car Lazar“, „Majka Slavija“, „Ban Jelačić“, „Cetinje“, „Jedinstvo“, „Zora“, „Sloboda“ itd.
Napoleonov maršal Marmon, upravitelj Dalmacije, tada piše: „Stanovnici Kotora, koji su dvije trećine pravoslavci, gotovo bez izuzetka se bave pomorstvom.“
Do sredine 19. veka dvema trećinama brodovlja austrijske trgovačke flote zapovijedaju bokeljski kapetani.
Doprinos ruskoj carskoj mornarici
Bokelji su kao Srbi dveju konfesija posebno rado služili u ruskoj mornarici, što se može tumačiti jedino kao izraz velikog opšteslovenskog patriotizma.
Oni se masovno odazivaju na poziv Petra Velikog, koji je od Rusije stvarao pomorsku silu.
Car mladiće iz plemićkih kuća šalje u razne pomorske zemlje da izuče za buduće kapetane.
Tako i u Perast, 1698. s blagoslovom Mletačke republike, dolazi 17 pitomaca koje će nautici, hidrografiji i brodogradnji učiti čuveni kapetan Marko Martinović (1663-1716) uz školska putovanja po Jadranskom i Sredozemnom moru.
Bokelji su Ruskoj ratnoj mornarici tokom tri veka, uz stotine mornara i oficira, dali i petoricu slavnih admirala: Matiju Zmajevića, admirale grofove Vojnoviće Marka i Jovana, te Vukotiće, kontraadmirala Nikolu i viceadmirala Petra.
Za pobrojati sve njihove zasluge, ratne pobede i silna odlikovanja, kojima ih je obasipao ruski dvor, trebala bi čitava knjiga.
Znameniti Srbi admirali
Peraštanin Matija Zmajević (1680-1735) u rusku službu je stupio 1712. i vrlo brzo se istakao u ratu sa Švedskom.
Ubrzano napreduje i 1719. postaje kontraadmiral, a posle tri pobede nad Šveđanima i admiral baltičke flote 1727.
Međutim, ubrzo je zbog ozbiljnih optužbi smenjen i zatvoren, ali ga spasava uticajni Hercegovac, savetnik Petra Velikog, grof Sava Vladislavić.
Grof Marko Vojnović (1732-1807), potomak stare plemićke porodice iz Herceg Novog, bio je znameniti ruski admiral koji je formirao prve ruske luke na Kaspijskom moru.
Organizuje i komanduje prvom Crnomorskom flotom te lukom u Sevastopolju od 1786.
Slavodobitnik je velikih pobeda nad Turskom flotom, poput one kod Zmijskih ostrva 1788, kojom Rusija ostvari trajnu prevlast na Crnom moru.
Godine 1801. dobija najviši čin admirala flote. Pod njegovom komandom su pekli zanat kasniji veliki ruski admirali Ušakov i Senjavin.
Njegov ugledni rođak, grof Jovan Vojnović istakao se u mnogim bitkama sa Turcima, posebno kod Patrasa i Bejruta, okončao je službu kao kontraadmiral na Kaspijskom moru.
Kontraadmiral Nikola Vukotić bio je vrlo cenjen pomorac, sa znatnim zaslugama u ratu s Turcima. Tokom karijere borio se u Crnom moru, delti Dunava, Bosforu itd, pa 1850. dobija čin kontraadmirala.
Njegov rođak Petar Vukotić (1793-1863), u ruskoj službi od 1810, ispoljavao je veliku hrabrost i ratno umijeće u važnim bitkama. Karijeru je okončao kao komandant ratne luke Kronštat, a u međuvremenu je obučavao mlade šturm kadete.
Upisani zlatnim slovima
Osim pomenutih admirala, u ruskoj istoriji su zlatnim slovima ispisana imena preko 20 darovitih i hrabrih generala Srba. A bilo je i pomorskih kapetana koji su postali poznati ruski generali kopnene vojske, poput čuvenih Petra Ivelića, Aleksandra Vojnovića i Platona Vukotića.
Ove tri čuvene srpske porodice dale su Rusiji preko 15 najviših oficira.
Greh je ne pomenuti i istaknute bokeljske komandante brodova i eskadri, poput Nikole Vojnovića, koji sa admiralom Ušakovom osvoji Ankonu, zatim Jovana Palikuću, Jovana Bijelića, Jovana Kneževića, Ivana Mihajlovića i Ivana Ivanovića, Petra Đaju Bjeladinovića, pa morske hajduke, korsare: Joka i Iliju Crnogorčevića, Špira i Marka Pješivca, Sima Želalića, Marka Radimira, Mihaila Vučetića, Đorđa Stojkovića, Božidara Cicovića i mnoge druge.
Joko Kostić (kapetan Džems) je dostigao visoko komandno mjesto u engleskoj ratnoj mornarici.
Čak 65 bratstava su dala ugledne pomorce, kao: Komnenići, Cočići, Ivanovići, Nakićenovići, Đuraševići, Želalići, Malovići, Ilići, Đuranovići, Markovići, Popovići, Mrše, Perovići, Kažanegre i drugi.
Ni grčki ustanci protiv Turaka nisu mogli proći bez učešća srpskih pomoraca, koji se odazvaše pozivu „Heterije“, nošeni hrišćanskom solidarnošću.
Tu se istakoše odvažni kapetani: Špiro Aleksić, Marko Radulović, Niko Janković, Gligo Madžor, Joko Milinović, Niko Lipovac, Josip Vicković, braća Špiro i Drago Popović, a Vaso Brajović iz Mojdeža je činio čuda od junaštva.
Srbi dvaju vjera
„Kad Mleci podjarmiše Boku, odmah krenuše sa pokatoličavanjem, najpre plemstva kojem počeše i talijančit prezimena“, piše Simo Matavulj.
Uprkos tome, oni zadržaše snažan osjećaj i svest o svom srpskom poreklu, posebno Boka i Dubrovnik.
Poslije će i Austro-Ugarska nastojati da svom životu u carevini da katolički karakter i dominaciju.
Deo tog plana je i agresivna akcija političkog Zagreba da svi južnoslovenski katolici moraju postati Hrvati.
Stanovnici Boke i Dubrovnika, zajedno katolici i pravoslavni, 1848. pišu odgovor Hrvatskom saboru da Boka i Dalmacija pripadaju „Slaveno-serbskoj narodnosti“.
Nedugo potom kotorski biskup Kalođera 1859. formira Bokeljsku mornaricu, kao katoličku organizaciju sa neskrivenom namerom da ona preuzme tradiciju Kotorske mornarice, koja je postojala kao organizacija na srpskim temeljima još od 9. vijeka.
Kao odgovor na tu igru Beča i Zagreba, Bokelji formiraju Srpsku narodnu gardu 1862, što je bio prst u oko vlastima.
Srpska trgovačka flota
Ruski profesor V. J. Grigorič tvrdi da su za nagli razvoj južne Rusije i gradova Odese, Hersona i Marijupolja najzaslužniji srpski trgovci, brodovlasnici i bankari.
Tu pre svega pominje moćne trgovačke porodice iz Trsta Rizniće i Gopčeviće, koji su tu preneli dio svojih poslova.
Jovan Riznić, najbogatiji i najuticajniji od njih, bio je predsednik Odese, direktor glavne kijevske banke, carev savjetnik i mecena umetnosti.
Ništa manje značajan bio je i Spiridon Gopčević, za njima slijede: Marko Gojković, Špiro Vojnović, braća Mitrovići, braća Senići, braća Jankovići, Pavkovići, Lazarevići, Milovići, Vukasovići, Supičići i drugi.
Izvoz žita u zapadnu Evropu bio je najunosniji posao.
Ako je Odesa bila glavno trgovinsko središte na Crnom moru, to je svakako bio Trst na Mediteranu tokom 19. veka.
Srpski trgovci bili motor razvoja
Postojale su jake poslovne veze ova dva grada, a glavni motor njihovog privrednog uspona bili su srpski brodovlasnici i trgovci.
Trst, kao slobodna i najveća luka Austrije, privlačio je srpske trgovce, među prvima Sarajlije: braću Rizniće, braću Nikoliće, Jovana Ćirkovića, Jova Miletića i Teodora Mekšu, iz Trebinja je došao čuveni Jovan Kurtović, zatim Cvjetko Jovanović, Drago Todorović, Petar Palikuća, Mostarac Risto Škuljević i drugi, a iz Boke se naseliše Popovići, Gopčevići, Vučetići, Milinovići, Tripkovići i mnogi drugi.
Učvršćujući svoje veze međusobnim ženidbama i kumstvima, postaše najjača trgovačka grupacija, o čijoj moći govore njihove raskošne palate u Trstu
Brod Srbina prvi prošao kroz Suecki kanal
Jedan od najvećih bio je Trebinjac Jovo Kurtović. Poslove grana između Smirne, Skadra, Amsterdama, Beča i Praga gdje su mu braća držala filijale.
Ima flotu od 40 brodova i 1782. otvara prvu redovnu liniju Evropa – Amerika između Trsta i Filadelfije.
Upravo njegov brod je prvi prošao kroz Suecki kanal.
Sarajlija Stefan Riznić je sa svojih 50 lađa bio veliko poslovno ime u Austriji, a njegov već pomenuti sin Jovan postaće veliki magnat u Odesi.
Jedan od najokretnijih i najumnijih bio je Spiridon Gopčević, sa svoja 33 velika jedrenjaka najveće tonaže u Trstu.
Argentini prodaje ratni brod „Car Lazar“, koji će biti nukleus njihove ratne flote.
Jovan Vučetić Bjelica bio je jedan od osnivača bečke brodarske kompanije „Lojd“.
Tu je i čuveni Tomo Milinović, trgovac i pomorac, stručnjak za artiljeriju, koji će u tajnim poslovima biti desna ruka Karađorđu tokom ustanka.
Prvi Srbi kapetani bili su Sarajlije, braća Nikolići, od kojih će Nikola postati ugledni lekar, kao i njegovi potomci. Svi su oni kao veliki rodoljubi nesebično pomagali srpske oslobodilačke pokrete, ali i naučne i kulturne delatnosti.
Ali kad svetskim morima zaploviše vapori (parobrodi), nastupiše teški dani za bokeljske jedrenjake, koji počeše gubiti trku sa modernim vremenom, pa dani stare slave neumitno prođoše.
Poslednji bokeljski jedrenjak duge plovidbe „Nemirna“, vlasništvo porodice Milošević, potonu prije 121 godinu u vodama Biskajskog zaliva.
Tako se spusti zavesa na jednu sjajnu zlatnu epohu, u kojoj Srbi pomorci ostaviše veliki svetli trag.
Doček brodova
Koliko su bile jake stare srpske tradicije kod bokeljskih lađara govori i običaj da je brod povratak u voljenu Boku proslavljao tako što bi kod Oštrog rta dizao zastave uz topovske plotune.
Otpozdravljala su mu zvona manastira Savine, čiji bi iguman čamcem u pratnji dva kaluđera dolazio na brodu.
Kapetan i posada, svi gologlavi, preobučeni u domaće ruho, dočekivali su starca i „cjelivali mu krst i desnicu, makar svi pripadali zapadnoj crkvi“.
Iguman je svetio vodicu i škropio cio brod unakrst, a potom kapetana i mornare koji bi ga na kraju obdarili i s poštovanjem ispratili ka manastiru. Treba još reći da su Bokelji katolici sve do danas zadržali obilježavanje svoje krsne slave.
