Nedavno istraživanje koje govori da gotovo više od polovine anketiranih građana Srbije smatraju da je Vuk Branković bio izdajnik u Kosovskoj bici 1389. godine pokazuje koliko je u jednom narodu zapravo prisutno predanje i mit, daleko više nego istorijska istina. Ono, međutim, što je važno istaći jeste da za istoričare ovakve dileme nema. Nažalost, svedoci smo raznih senzacionalističkih medijskih natpisa o tome kako su nas pogrešno učili, jer eto Vuk Branković nije izdajnik. Stoga je nanovo bitno pomenuti istorijske činjenice vezane za njegovu biografiju, iako su one za ozbiljnu istoriografiju već odavno relevantne. Osim toga, vredi uvek pomenuti da su kosovski mit i kosovska legenda duboko utisnuti i uklesani u srca svakog Srbina, i da predstavljaju samu suštinu srpskog identiteta. Bez kosovskog mita, kao i bez svetosavlja, srpskog identiteta zapravo i suštinski nema. To naravno ne znači da ni istorijske činjenice nisu jednako nasušne u kreiranju modernog identiteta i njegove percepcije u porodici naroda prostora gde Srbi žive.
Poreklom, porodica Branković je izgleda bila iz Zahumlja i njeni prvi poznati predstavnici bili su velikaši po imenu Mladen i Nikola. Uspon Mladena i Nikole započeo je još od doba kralja Milutina (1282 – 1321), tačnije vezani su za kraj njegove vladavine. Vojvoda Mladen, potom, pominje se kao župan i upravitelj Trebinja i Dračevice od vremena srpskog kralja Stefana Dečanskog i pominje se sa tom funkcijom 1323. godine. Mladenov poslednji pomen je iz 1326. godine, a 1329. godine Nikola se spominje da je u Kroji župan ili oblasti oko Lješa, na tlu današnje Albanije.
Pravi uspon porodica je doživela u vreme Mladenovog sina Branka, koji je dobio visoku titulu sevastokratora od cara Dušana. Ova titula, po svom poreklu vizantijska, i na samom dvoru u Carigradu dodeljivana je najvišim dostojanstvenicima i rođacima carske porodice. Sevastokrator Branko Mladenović, upravljao je teritorijom oko Ohrida. U kontekstu međusobnog orođavanja velikaških porodica Brankova ćerka Ratoslava (Mladenović) postaje supruga Altomana Vojinovića i majka Nikole Altomanovića. Branko je izvesno umro pre 1365. godine, a o njegovom ugledu i bogatstvu svedoče i dva artefakta. Pojas koji se pripisuje Branku Mladenoviću je izuzetan primerak. Na njemu je izobražena kaciga sa lavom na čelenci i natpisom Branko, kao i zmaj i soko. Datuje se u XIV vek, a kao mesto njegovog nastanka pretpostavlja se da je Solun ili Carigrad. Napravljen je od svile, dimenzija 195 sa 7,5 centimetara i sačinjava ga 18 okvira u kojima su prikazana opisana tri motiva. Zanimljiv je motiv kacige sa lavom na čelenci, jer je to i kasnije prisutno kao grb Brankovića. Danas se ovaj pojas čuva u Londonu (Britanski muzej).
Psaltir Branka Mladenovića je, pak, jedna izuzetno lepa iluminirana rukopisna knjiga. Originalni manuskript se danas čuva u Bukureštu u biblioteci Rumunske akademije nauka. I psaltir i pojas pokazuju koliko je Branko Mladenović bio ugledan i moćan, budući da je nabavka i izrada psaltira i pojasa bila za ono vreme izuzetno skupa i do toga je mogao doći samo neko ko je bio jako bogat, moćan i ugledan.
Žena Branka Mladenovića ostaje za istoričare nepoznata, a Miloš Blagojević je isticao i moguće srodstvo sa carskom porodicom, budući da je Branko dobio tako visoku titulu sevastokratora.
Od njegove dece poznat je Nikola Radonja koji je bio oženjen Jelenom Mrnjavčević i imao dve ćerke. Posle ženine smrti obukao je monašku rizu i poznat je prvo kao monah Roman i kasnije kao velikoshimnik Gerasim. Obnovitelj je bio zapustelog manastira Svetog Pavla sa Arsenijem Bagljašem vatopedskim kaluđerom. Brankovići se od tada smatraju kao ktitori Svetog Pavla, a Gerasim je tamo možda sahranio i Vuka Brankovića. Još bitnije, Gerasimov odlazak u Hilandar označio je početak čvrste veze Brankovića sa manastirom, važnu duhovnu i političku podršku. Grgur Branković je sa bratom Vukom upravljao Borčom u Drenici na Kosovu što su bili i porodični posedi Brankovića. Grgurova ćerka je čak u delu istoriografije nazivana kao majka Skenderbega, međutim to izvesno nije istina. Žena Grgurova se zvala Teodora i istorija nije zabeležila decu iz ovog braka. Teodora (Vojislava) udata je bila za velikaša Karla Topiju. To su bili braća i sestra Vuka Brankovića.
Vuk je rođen možda oko 1345. godine. Nakon 1365. godine, odnosno posle očeve smrti sa bratom Grgurom se našao u Drenici, kada je izvršen poklon nekih poseda Hilandaru, što je poveljom potvrdio car Uroš. Vuk Branković se oženio najstarijom ćerkom Kneza Lazara Hrebeljanovića, Marom Lazarević (oko 1371) i iz tog braka su se rodili Grgur (Gerasim), Đurađ i Lazar.
Posledice Maričke bitke i nestanak sa istorijske scene dvojice najmoćnijih srpskih velikaša kralja Vukašina i despota Jovana Uglješe Mrnjavčevića doveli su do ozbiljnih promena na Balkanu. To je iskoristio i Vuk Branković. Već do 1377. godine Vuk je postao gospodar Skoplja, a do 1378. Prizren u njegovoj zemlji, odakle je proterao porodicu svog pašenoga, zetske Balšiće, koji su prvi na kratko iskoristili maričku katastrofu i zauzeli ovaj značajni srpski grad. Iz ovoga je već sasvim jasno da je Vuk Branković bio deo srpskog feudalnog sveta, ugledni velikaš raskomadanog carstva u jednoj turbulentnoj epohi. To ilustruje i činjenica da je Vuk deo koalicije protiv svog rođaka Nikole Altomanovića, i podrška svom tastu Lazaru Hrebeljanoviću u ovim burnim događajima nakon 1373. godine. Bio je potpuno samostalan feudalni vladar, krasile su ga sopstvena spoljna i monetarna politika, sopstveni politički interesi, međutim, u to vreme, poklapali se sa Lazarevim, te je njihova tesna saradnja i Vukovo poštovanje bila uslovljena i poklapanjem interesa. Poštovanje za Lazara je svakako bilo isticano i bilo je deo Vukove političke ideologije, ali i ogledalo čitave epohe, ali i isticanje samostalnosti Vukove je takođe bilo prisutno.
Zapis iz Svetih Arhanđela kod Prizrena je možda najbolji primer i govori sam za sebe dovoljno:
u dane blagovarnoga i hristoljubivoga i Bogom preosvećenoga gospodina kneza Lazara i vazljubljenoga njemu sina gospodina Vuka, koji su tada držali sve srpske zemlje, kao i pomorske. I tako su u jedinstvu i ljubavi pobeđivali neprijatelje svoje.
Postojanje serije Vukovog novca sa pomenom i Lazara je još jedan dokaz da je Vuk poštovao feudalnu hijerarhiju svoga vremena, prihvatao tasta kao formalnog sizerena, ali ni po čemu mu nije bio potčinjen, niti je knez Lazar Hrebeljanović imao ikakvog uticaja na prilike u zemljama Brankovića.
Osmanska najezda je dodatno ujedinila političke interese Vuka Brankovića i kneza Lazara. Vukovo učešće u borbama oko Pločnika 1386. godine je posvedočeno, kao i činjenica da su Turci poharali i Vukove zemlje, tada je usledilo posebno strašno spaljivanje Gračanice, kao i osvajanja oko Prištine. Furor turcorum zbližio je tasta i zeta i to se ogleda u Vukovoj pomoći u odlučnom Kosovskom boju. Bitka se, ne treba zanemariti tu činjenicu, odigrala u centralnim delovima njegove oblasti.
Lično učešće potvrđuju dva međusobno nezavisna istorijska izvora: jedan je katalanska Istorija o Jakub Čelebiji i Ogledalo sveta Mehmeda Nešrije (Kitab-ı Cihannüma, Tevarih-i Al-i Osman, Neşrî Tarihi). Evo šta istorijski izvori prvog reda kažu:
Istorija o Jakub Čelebiji:
I zatim je Lazar podelio svoje ljude na tri dela, jednima je upravljao i zapovedao onaj Ugarin, drugim je zapovedao jedan njegov zet koji je tamo bio, a trećim sam Lazar.
I kada je Lazarev zet doznao da mu je tast poginuo, nije mu više bilo stalo da zadaje udarce, ni da produži bitku, već je naložio da u njoj niko ne sudeluje i smesta je doneo odluku da se vrati u svoju zemlju da bi bio gospodar
Nešri: Sam (Lazar) pak stade u sredini. Svoju pešadiju po neverničkom običaju rasporedi pozadi. Potom zeta Vukovića sa svojim sestrićem postavi desno. Kobilića sa Bošnjacima postavi levo.
Vuk Branković je preživeo bitku i postao najugledniji srpski velikaš u turbulentnim i teškim godinama nakon Kosova. Žigmundovo pismo 7. jula 1389. godine o potrebi pregovora i izaslanstvo Nikole Gorjanskog, takođe Vukovog pašenoga, jako dobro ilustruju tu činjenicu. Nije poznato da li je do ikakvih pregovora pa i samog poslanstva i došlo, ali je Vuk bio neko sa kim se ozbiljno računalo u to vreme. Kneginja Milica i Vuk su imali od tog momenta jedan komplikovan odnos koji je ilustrovao i kneginjin strah od dominacije Brankovića. Širenje vlasti na Gornje i Donje Polimlje, dobijanje prava na azil u Dubrovniku 1390. godine, pokušaj potkupljivanja protovestijara Filipa Barelija za ustupanje grada u primorju pokazuju da kneginjin oprez nije bio bez osnova. Vuk Branković je počeo da se naziva gospodarem Srba i Podunavlja, a bez sumnje bio je apsolutno najveći među vlastelom. Vukov centar i na određeni način sedište bila je Priština, a već posle Kosovske bitke zauzeo je: deo Polimlja, sjenički kraj i Brskovo su postali vremenom posed Brankovića. U okviru njegove teritorije je bila i Hvostanska episkopija sa Malom Studenicom, utvrđeni i važni Zvečan, Jeleč, Gluhavica, kao i Plav i Gusinje.
Verovatno ne postoji kompleksnije pitanje nego što je ambivalentan odnos Vuka Brankovića i crkve. Naime, patrijarh Spiridon bio je verna pristalica Lazarevića, njegovom smrću kneginja Milica je svakako želela da crkva ostane najveća podrška njoj i njenom sinu Stefanu. Dolazak patrijarha Danila III trijumf je bio politike Lazarevića i Vukov poraz, ali je i dalje imao oslonac u manastiru Hilandaru. Lazarevići i Hilandar, pak, su imali drugu prirodu odnosa, i ovoj srpskoj svetinji bila je uskraćena podrška zbog saradnje sa Vukom, dok je on bio izdašan prema Hilandaru. Lazarevići su, pak, pomogli mnoge druge svetogorske manastire.
Slavni i velmožni gospodin u očima Dubrovčana i za njih najveći srpski vladar Vuk Branković imao je razgranate odnose sa Republikom, vezane kako za trgovinu, tako i za njegov poklad. Ali nastupila su za njega teška vremena jer su u periodu 1390. u jesen 1391. godine usledili osmanski napadi na Vukove zemlje, kao i nenadoknadivi gubitak Skoplja. Zatim, 1392. godine uspostavljeni su vazalni odnosi sa Turcima i Vuk Branković se pre 21. novembra 1392. godine potčinio velikom gospodinu caru Bajazitu kako svedoči njegova povelja Hilandaru. Boravak knegnje Milice u Prištini, može se u tom kontekstu gledati ili pomirenje ili Bajazitova diplomatija, ili čak kao oba. Mletačko pismo o slobodnoj trgovini oko Drača poslato Vuku Brankoviću u isto vreme kada se potčinio Bajazitu svedoči da je za njih i krajem 1392. godine najveći gospodar Srbije. Usledio je sastanak u Seru 1393. godine i zastrašivanje sultanovo svih njegovih vazala, među kojima je bio i Vuk Branković. Negde nakon toga on donosi konačnu odluku i odvaja se od sultana. Otkazivanje poslušnosti i odbijanje pohoda na Carigrad 1394. godine, a još više izostanak iz pohoda na Vlašku 1395. godine svedoče jasno o njegovoj novoj politici. Sklanjanje poklada u Dubrovnik 1395 – 1396. godine, pak, kazuje da se i sam Vuk plašio turskog napada. Dodeljivanje mletačkog građanstva magnifisus et potens dominus Volcus de Brancho, dominus Rassie, Sclavonic et cet, clarissimus et intimus amicus nostri dominii 9. IV 1394. godine je još jedan pokazatelj da je Vuk Branković bio svestan da će možda morati da beži iz svoje zemlje. Vukov velmoža Smil je imao zadatak da preko Dubrovčana isposluje misije u Zeti i traženje sigurnog pomorskog puta za Vuka i plemiće u slučaju nužde. Početkom 1396. godine, međutim, sve je krenulo ka neumitnom kraju, jer je zauzeta Priština, Zvečan, postavljen kadija u Gluhavici, pad Jeleča je potom usledio. Nikopolj 1396. godine i još jedna teška bitka ostavila je brojne posledice: pad Atine, Vidinskog carstva, ali je osvojena i oblast Vuka Brankovića, odnosno njegovi ostaci. Smrt ga je zatekla 1397. godine, 6. oktobra u turskom zarobljeništvu. Kneginja Milica i Vukova smrt su dovođeni u vezu, čak i u tradiciji gde se njoj pripisalo da ga je otrovala. Činjenica da Lazarevići nisu učinili mnogo ili ništa za Vuka u njegovoj teškoj situaciji. Isto tako, činjenica je da je Vukove zemlje dobrim delom dobio knez Stefan kao nagradu za držanje i lojalnost u bici kod Nikopolja. Mara Lazarević Branković i deca utočište su potražili u baštinskim posedima u Drenici, bez zaštite kneginje Milice. Brankovići su ostali povučeni sve do 1402. godine.
Miličina obnova Dečana 1397. godine dobro ilustruje lazarevićki manifest potvrđivanja nove vlasti nad Vukovim oblastima i okrivljavanje Vuka zbog žalosnog prizora, odnosno lošeg stanja manastira, ali i istovremeno oživljavanje nemanjićkih tradicija, čime se Vuk praktično prikazuje kao uzurpator. Vukov grob je, vrlo verovatno bio ili u Hilandaru ili manastiru Svetog Pavla na Svetoj Gori Atonskoj gde ga je preneo brat Gerasim. Gerasimova smrt 1399. godine doveli su do toga da ipak usledi otopljavanje veza Lazarevića i Hilandara.
Kako je došlo do toga da Vuk Branković ostane upamćen kao najveći srpski izdajnik? O tome svedoče pojedini srpski izvori.
Pećki letopis zapisa: a neki straha li radi ili neverstva svoga radi pobegoše (sa bojnog polja za vreme Kosovske bitke).
Postoji i jedan prilično nesiguran i sumnjiv zapis, ali za ovu temu ga vredi pomenuti: Toga dana a godine 6897 (1389) bio je boj kneza Lazara sa Amuratom carem na Kosovu polju. I tu mnoga tela padoše od hrišćana i od Turaka. Srbi behu spočetka razbili i cara Amurata ubili, a zbog bekstva nekih od srpskih vojski, preodoleše Turci i bila je velika bitka. U pitanju je izgleda kasnije dopisani zapis na izgubljenom rukopisu iz Narodne biblioteke Srbije, koji je izgoreo 1941. godine.
Konačno, 1601. godine Mavro Orbin je zabeležio: Međutim, zet kneza Lazara, Vuk Branković spasao se gotovo sa svim svojim ljudima, pošto je (kako neki kažu) imao tajne pregovore sa Muratom da izda (kako je učinio) svoga tasta da bi se dokopao njegove države. Tako je posle njegove smrti i ostao gospodarem jednog dela Raške, dok je drugi deo dobila Lazareva žena Milica i Lazareva dva nejaka sina Stefan i Vuk.
Činjenica da je Vuk Branković preživeo bitku, uz njegov odnos sa crkvom, kao i dominaciju Lazarevog kulta mogli su uticati na rađanje i formiranje ovakvog stava o Vuku. Drugi aspekt jeste mešanje tradicija dvaju kosovskih bitaka. Zapadni savremenici, naime u prvom redu Enea Silvije Pikolomini, zapisali su kako se dogodila izdaja despota Đurđa na Kosovu 1448. godine, odnosno despot Đurađ nije uzeo učešća u Hunjadijevim pohodima. Despot je tako u očima zapadnih rimokatoličkih savremenika stavljen kao neko ko je bio protiv Hunjadija i Skenderbega, koji su već imali slavu kao heroji i branioci hiršćanstva. Istorijske istine radi, ovde se sukobila despotova realna politika protiv epskih junaka, koji su za života bili već na glasu.
Juraj, despot smidirski u paklu Vile Slovinke Jurja Barakovića (1613), a poznato je koliko je pristuan motiv izdaje u epici, kao i spajanje dvaju kosovskih bitaka. Postojeća tradicija o Vuku i uticaj zapadne ideje o Đurđevom izdajstvu, kao i uvek prisutan topos izdaje u tradiciji svakako su pomogli oblikovanju figure izdajnika u svesti. Položaj srpskog naroda i potreba objašnjenja propasti srpske srednjovekovne države našli su zgodnog izdajnika u liku velikaša koji je preživeo bitku na Kosovu i postao na taj način pogodan za translaciju jednog toposa.
Istoriografska rehabilitacija Vuka Brankovića, pak, odnosno kritičko razmatranje njegove istorijske uloge, na osnovu istorijskih činjenica i izvora prvog reda, prisutna je kod oca srpske kritičke istoriografije Ilariona Ruvarca, zatim Ljubomira Kovačevića i mnogih drugih poslenika istorijske nauke, sve do uglednih beogradskih profesora i akademika Ivana Božića, Sime Ćirkovića, Miloša Blagojevića, Jovanke Kalić i posebno u najnovije vreme Marka Šuice.
Dakle, niti se u udžbenicima istorija uči kako je Vuk Branković izdajnik, niti istoriografija o tome nije pisala. Uloga Vuka Brankovića tokom otprilike pola veka njegovog života je dobro poznata. Isto tako, njegovo mesto u epskoj tradiciji, kosovskom mitu i identitetu takođe. Obe, iako se ne poklapaju, važne su i treba ih znati i proučavati.
Autor: prof. dr Boris Stojkovski, istoričar
