Mnogo je kroz istoriju bilo reči o srpskoj vojsci koja se povlačila preko Albanije, o stradanjima na tom putu i o Solunskom frontu. Daleko je manje pažnje posvećeno posledicama koje je povlačenje srpske vojske imalo po srpsko stanovništvo koje je ostalo da čuva domove. Jedna od tema koja se slabo izučava je i Toplički ustanak.
Bio je to jedini ustanak u tada okupiranoj Evropi, ustanka koji je nastao zbog zločina Bugara nad Srbima koji su bili toliko strašni, da niko ne želi da ih pomene.
A ako samo porazgovarate sa starijim žiteljima Toplice, Jablanice ili Jastrepca koji su čuli živa svedočenja svojih roditelja, čućete da se u tom kraju ljudi više plaše Bugara nego đavola.
Bugarski zločini
Posle povlačenja srpske vojske kroz Crnu Goru i Albaniju, okupirana Srbija je bila podeljena između Austrougarske i Bugarske. Bugarska je od okupiranog dela Srbije stvorila dve zone, Moravsku sa sedištem u Nišu i Makedonsku sa sedištem u Skoplju. Okupacione vlasti zatvarale su srpske škole, zabranile jezik i običaje, spaljivale knjige, menjale i imena porodicama, a makedonsko stanovništvo tretirali kao bugarsko. U srpske crkve dovođeni su bugarski popovi, srpske ikone su zamenjivane bugarskim, a o oduzimanju imovine najbolje govori podatak Međunarodnog Crvenog krsta, da je u Srbiji do 1. septembra 1917. od gladi umrlo oko 8.000 lica.
Masovna streljanja
Pod izgovorom da ljude šalju u Sofiju, Bugari su masovno streljali stanovništvo. Tako je u Vranju i okolini ubijeno 3.500 ljudi, u Surdulici oko 3.000 lica.
U izveštaju međusavezničke komisije za ispitivanje zločina bugarskih okupacionih vlasti u Srbiji, rečeno je da su oficiri i vojnici bugarske vojske, ali i bugarske komite kao i predstavnici bugarskih policijskih vlasti, počili da vrše zločine od samog početka. Prve žrtve bili su srpski sveštenici koji su ubijani po grupama, a njihovi leševi bacani su u jame. Iz tog strašnog vremena ostala je činjenica da su Bugarski vojnici bili bezrazložno neopisivo surovi, naročito kad je reč o korišćenju hladnog oružja, pa je na lešu jednog sveštenika izbrojano 74 uboda nožem!
Srpski političar, novinar i istoričar Dragiša Lapčević (kraj 19. početak 20. veka), zalagao se da se zločini Bugara detaljno opišu i zapamti. „Ne radi toga da bi nas ispunjavalo mržnjom prema Bugarima, već da bi u njih izazvalo neodoljivu osudu jednoga strašnog režima“, tokom kojeg su počinjena nečuvena nedela u Prištini, Prizrenu, Vranju, Nišu, Leskovcu, Surdulici i po drugim mestima, „u kojima hiljade i hiljade nevinih, savršeno nevinih radnika, zanatlija, trgovaca, zemljoradnika, učitelja, profesora, sveštenika i činovnika nađoše najsvirepiju smrt, u kojima su iskasapljene tolike žene i deca, u kojima je orgijala samo najstrašnija smrt.“
Posebno stradali Toplica i Jablanica
Lapčević prenosi svedočenja da se Bugarski okupator naročito svirepo poneo prema stanovništvu Toplice i Jablanice. U ovim srpskim oblastima poubijan je silan svet, a žene i deca bili su „tako vandalski mučeni i masakrirani, da takva nedela teško da je zapamtio i srednji vek…“.
Kad se srpski narod posle masovnih zločina Bugara u prvoj godini okupacije digao na oružje i buknuo Toplički ustanak, zlodela Bugara dobila su najveće moguće razmere. Svedočenja o prebijanjima, silovanjima, odsecanjima delova tela, sahranjivanja živih ljudi i još mnogo toga što u civilizovanom čoveku izaziva najdublje gađenje i strah, toliko su živa, da se u južnoj Srbiji i danas Bugari pominju kao najljući srpski neprijatelji.
Ustanak
Toplički ustanak buknuo je krajem zime 1917. godine. Pred tom silinom u prvih mesec dana okupaciona vlast je proterana iz Prokuplja, Lebana, Ribarske Banje. Sam početak beleži se u Kuršumliji 26. februara. Proširio se na celu Toplicu i Jablanicu, Pustu Reku, Kopaonik, Ibarsku dolinu sve do Rudnika i do Ozrena na istoku.
Neposredan povod ustanka je pokušaj mobilizacije koju su bugarske vlasti htele da izvrše na teritoriji Toplice. Na čelu ustanka bili su rezervni poručnik Kosta Vojinović koji se nije povukao sa glavninom vojske zato što je bio ranjen, i Kosta Milovanović Pećanac, kapetan srpske vojske kojeg je vrhovna komanda sa Solunskog fronta poslala da narod pripremi za ustanak, ali i da ga drži pod kontrolom.
Pećanac je imao stroge instrukcije da spreči izbijanje ustanka, sve dok Vrhovna komanda to ne oceni za potrebno. Neki istoričati objašnjavaju da je srpska vlada želela da zaštiti narod i izbegne masovne žrtve. Brojnija su mišljenja i dokazi da su kralj i radikali strahovali da ne izgube vlast. Pećanac se spustio avionom kod sela Mehane u septembru 1916. sa zadatkom da ustaničke snage stupe u borbu tek kada saveznička i srpska vojska probiju Solunski front i stignu do Skoplja. Međutim, naišao je na rastući pobunjenički pokret koji je preduzimao akcije bez njegovog znanja. U decembru, na Kopaoniku, Vojinovićeve komite napale su i likvidirale austrougarsku patrolu. Do početka 1917. četa i komandanata bilo je sve više i vođene su česte borbe što je dovelo do opšteg ustanka.
Sukob Vojinovića i Pećanca
Okupilo se oko 13.500 ljudi koji su za mesec dana stvorili slobodnu teritoriju u prečniku od 80 km, takozvanu „Topličku slobodnu republiku“. Da bi ugušio ustanak okupator je bio prinuđen da angažuje velike vojne formacije i da povuče deo vojske sa fronta. Ustanak je izazvao dezorganizaciju okupatora, presečene su pruge koje su Bugare povezivale sa glavnim frontom, ubijeno je mnogo vojnika. Ipak, u proleće je „toplička država“ slomljena, a do temelja je uništeno pedeset pet sela. Borbe su se povremeno nastavile sve do jeseni, kada je Toplički ustanak konačno ugušen u krvi: okupatorski vojnici, najviše bugarski, ubijali su ne samo poslednje učesnike pobune, nego i žene, decu, starce.
Tokom ustanka došlo je do neizbežnog sukoba ustaničkih vođa Koste Vojinovića i Koste Pećanca. To neki tumače kao „odsjaj sukoba Crne -Apisove i Bele -kraljeve ruke. Kosta Vojinović je decembra 1917. godine u jednoj vodenici u selu Grguru izvršio samoubistvo, kako ne bi ranjen pao Bugarima živ u ruke. Smatra se da ga je izdao neko od bliskih saradnika. Pećanac je učestvovao i u Drugom svetskom ratu kao četnički vojvoda. Ubila ga je 1944. grupa suparničkog četničkog tabora pod vođstvom Draže Mihailovića.
Posle Prvog svetskog rata uloge Pećanca i Vojinovića različito su tumačene. O Pećancu se govorilo kao o pokretaču ustanka, što je potpuno netačno, dok se uloga Koste Vojinovića umanjivala. Posle Drugog svetskog rata na ovim prostorima donekle je ispravljena nepravda prema Vojinoviću, pa njegovo ime nosi nekoliko ulica i škola u južnoj Srbiji.
