Na krajnjim zapadnim obroncima Homoljskih planina, gde se surove stene susreću sa pitomim rečnim obalama, smeštena je Vitovnica — manastir čija istorija, poput njegovih zidina, čuva slojeve prošlih vremena. Nad rekom Vitovnicom, na platou iznad klisure Sklop, ovaj duhovni biser kao da prkosi vekovima. Ovde, gde priroda sama oblikuje ambijent dostojan legende, stajala je tvrđava čije je ruševine vreme pretvorilo u misteriju.
Prema predanju manastir je izgradio srpski kralj Stefan Milutin 1298/99. godine, a nakon pobede nad bugarskim odmetnicima Drmanom i Kudelinom 1291. godine, koji su upravljali Braničevom iz grada Ždrela u Gornjačkoj klisuri. Postoji pretpostavka da je manastirska crkva bila pridvorna crkva istoimenog utvrđenja, o kome se jako malo zna. Istorijski značaj tvrđava Vitovnica zadobila je 1390. godine, tokom jednog od ratova koji su Turci vodili protiv Ugara. Pominje se u Povelji ugarskog kralja Žigmunda iz iste godine kao gradić-utvrđenje (castrum Vytiniche) u čijoj blizini se odigrala bitka, dok kasniji izvori (iz 1557., 1661., 1718. i 1733. godine) pominju samo manastir. Već posle nepunih sto godina, ovaj kastrum je zapusteo i prestao da bude važno strategijsko mesto. Pretpostavlja se da je porušen pre 1467. godine, budući da ni tada ni 1476. godine, u defter nije upisano ni utvrđenje ni naselje, već jedino istoimena mezra.
Manastirska crkva je u svojoj osnovi trikonhalna građevina sažetog upisanog krsta, sa kupolom nad naosom koju nose pilastri. Zidana je od pritesanog kamena sa naizmeničnim redovima od opeke, sa fasadom koja je tretirna arhitektonskim ukrasom karakterističnim za graditeljstvo srednjovekovne Srbije poslednje četvrtine 13. veka. Slepe niše na poligonalnim pevničkim apsidama, kao i slepi lukovi u gornjoj zoni fasade manastira i nazubljeni potkrovni venac, neki su od elemenata koji ovu građevinu smeštaju u perid graditeljstva kralja Milutina. Prilikom konzervatorskih radova otkriveni su ostaci fresaka iz 14. veka. Kod manastira je pronađena jedna zlatna naušnica koja se datuje u 13. vek, kao i jedan dinar iz vremena kraljeva Dragutina i Milutina.
Iznad severnih vrata priprate nalazi se mermerna ploča iz 1218. godine, sa ispisanim tekstom na staroslovenskom i starojermenskom jeziku. Sadržaj natpisa govori da je Vlado, sin Babugov podigao hram apostola Jakova i Petra. Ovaj natpis je prenet iz obližnje crkve u Oreškovici koja je poznata kao Jermensk Vitovnica je posle obnove Pećke patrijaršije 1557. godine dugo bila važan duhovni i kulturni centar u ovom delu Srbije. Kada je 1690. godine manastir stradao od Turaka, kaluđeri su pobegli u fruškogorski manastir Bešenovo. Tada su sa sobom poneli i čuveno Vitovničko jevanđelje, koje je 1557. godine okovao u pozlaćeno srebro poznati zlatar tog doba Vuk Kondo. Danas se ovo jevanđelje nalazi u Muzeju srpske pravoslavne crkve u Beogradu.
Joakim Vujić pominje veliko stradanje manastira od Turaka u Prvom srpskom ustanku, kada je porušen i spaljen. Njegova delimična obnova počinje nakon Drugog srpskog ustanka, ali do velikog uspona svetinje dolazi tek polovinom 19. veka. Tadašnji iguman Stefan Bojović ostaće upamćen kao simbol sveopšteg napretka i obnove manastira koja završena 1856. godine, kada je crkva ponovo živopisana, urađen novi ikonostas i dozidana priprata sa zvonikom.
Prošlost manastira Vitovnica ispunjena je dramatičnim obrtima. Osmanlijske najezde, ratovi i spaljivanja nisu ga mogli potpuno uništiti. Od čuvenog Vitovničkog jevanđelja, koje je okovao zlatar Vuk Kondo, do fresaka iz 14. veka koje su se sačuvale ispod slojeva vremena, svetinja je uvek uspevala da obnovi svoj duh. Vekovima nakon što su je kaluđeri napustili tokom Velike seobe Srba, manastir je ponovo zasijao u 19. veku, kada je iguman Stefan Bojović predvodio njegovu obnovu.
Danas je Vitovnica više od istorijskog zdanja — ona je mesto molitve i hodočašća. Vernici iz svih krajeva sveta dolaze da se poklone grobu starca Tadeja, koji je svojim životom i mudrošću ostavio neizbrisiv trag u srcima ljudi. Pod okriljem homoljskih planina, u miru koji narušavaju samo zvuk reke i vetar, Vitovnica ostaje spoj istorije, vere i prirodne lepote, kao večiti simbol otpora vremena i čovečje duhovnosti.
