Ostaci manastira Svetih Arhangela, zadužbine najmoćnijeg srpskog srednjevekovnog vladara, cara Dušana Nemanjića. Sveti Arhangeli nalaze se 3 km uzvodno od Prizrena, na levoj obali reke Bistrice koja na tom mestu pravi okuku oko zaravnjenog platoa trouglastog oblika.
Donji grad (ili Dušanov, u užem smislu) sazidan je na krčevini usred nekada gustih šuma, u blizini bogatih izvora, sa otvaranjem prema šarplaninskim vrhovima. U manastirski kompleks spada i obližnja tvrđava Višegrad. Stariji deo svetoarhanđelskoga „grada“, koja se nalazi na brdu iznad manastirskog lokaliteta i predstavlja utvrđenje koje je nekada služilo za odbranu. Ono potiče iz prenemanjićkih vremena, a meštani ga nazivaju Gornji grad.
Odluku da sazida manastir Svetih Arhangela kraj Prizrena, Dušan je doneo 1341/1342. godine, nakon čudesnog isceljenja od tada neizlečive bolesti, posredstvom Svetog Mihaila, iscelitelja i osvedočenog zaštitnika hrišćanskih careva.
Carski manastir najpre je bio pravno zasnovan, a tek kasnije i izgrađen. Naime, kralj je 1343. godine simbolično „postavio kamen“ manastiru i obrazovao njegovo bratstvo, na čelu sa igumanom. Na mestu koje je kralj Dušan izabrao za zadužbinu postojao je već oronuli stariji hram, čiji su temelji otkriveni u podu velelepne Dušanove crkve i koji je morao biti razgrađen, a teren raščišćen i materijal (drvo i kamen) za novi manastir obezbeđen. Pripreme su bile gotove u leto 1347. godine, a manastirska crkva stavljena pod olovni krov tokom 1349. Okolna zdanja, kao i celokupni živopis, završeni su do 1352. godine. Manastir je u celini bio toliko prekrasan da jedan letopisac iz XV veka veli za njega da ne veruje da mu „pod suncem ima nečega ravnog“.
Manastirski kompleks
Prema arheološkim istraživanjima iz 1927. godine, obavljenim pod rukovodstvom dr Radoslava Grujića, manastirsko naselje Svetih Arhangela, površine 6,5 hektara, ima osnovu nepravilnog, približno jednakokrakog trougla. Bilo je razmešteno unutar odbrambenog bedema koji ga je opasivao sa svih strana, a činili su ga:
1. Velika ili glavna crkva Svetih Arhanđela, kao središnja tačka unutrašnjeg prostora, sa carevom grobnicom
2. Crkva Svetog Nikole, umnogome nalik na veliku crkvu, ali dvostruko manja, koja je prva i izgrađena
3. Manastirska trpezarija, sa kuhinjom
4. Konaci vladarevi
5. Konaci monaški
6. Igumanija
7. „Stup knjižni“ tj. knjigohranilnica (biblioteka) i pisarnica (skriptorij)
8. Bolnica
9. Druga prateća zdanja manastirske ekonomije
Rekonstrukcija
Glavna crkva, posvećena Svetim Arhanđelima, sačuvana danas samo fragmentarno, poslednji je veliki spomenik raške škole. Po koncepciji arhitekture sadrži gotovo sve elemente raške i nagoveštaj moravske škole.
Raskošna petokupolna građevina predstavljala je monumentalno zdanje, sa osnovom u obliku upisanoga krsta, ali sa neuobičajeno suženim bočnim brodovima. Bilo je to zdanje pravougaonog oblika sa dužom stranom od 28,5 metara i kraćom od 16,7 metara.
Na istočnoj strani je bila trodelna oltarska apsida. Veliko dvanaestostrano kube hrama oslanjalo se na četiri luka, koja su držala četiri stuba, a prema rekonstrukciji postojala su i četiri manja bočna kubeta. Smatra se da je slabo očuvani živopis nadmašio onaj iz Dečana.
U severnom brodu crkve bio je sahranjen car Dušan posle smrti 1355. godine. Prostor oko careve grobnice bio je arhitektonski obrađen pomoću friza manjih arkada koje su se na određeni način povezivale sa freskodekoracijom. Grobnica je bila ozidana i obložena mermerom. Iznad nje, pričvršćena za zid, stajala je careva statua u prirodnoj veličini, a na samom grobu u reljefu careva ležeća figura (koja je mogla biti i docnije pridodata), što je, kako ističu stručnjaci – sasvim u raskoraku sa izvornom nemanjićkom tradicijom.
Crkva Svetog Nikole
Crkva Svetog Nikole sazidana je južno od crkve Svetih Arhanđela, uz strme padine brda na kome se nalazi tvrđava Višegrad. Po svemu je nalik na veliku crkvu i prvo je ona bila izgrađena, posluživši kao prototip ili „mustra“ protomajstora za dobijanje saglasnosti cara za arhitektonska rešenja glavnog hrama.
Crkva ima oblik sažetog krsta i pravougaonog je oblika, sa dužom stranom od 13m i kraćom od 7m. U unutrašnjem prostoru vidna su dva osmostrana kamena stuba iznad kojih se nalazilo kube i kupola. Sama fasada crkve Svetog Nikole u svojoj spoljnoj arhitekturi bila je raščlanjena horizontalnim kordon vencima i vertikalnim blago izbačenim pilastrima.
Crkva Svetog Nikole u pogledu tehnike građenja zidana je potpuno isto kao i crkva Svetih Arhanđela. Obe one imaju kosi sokl i profil venca na soklu. Sva polja su odozgo lučno završena, a u delu zapadnog dela priprate ukrašena rozetom. Prozori, rozete, venci i arhivolte obiluju kamenim ukrasima, bogatom profilacijom i kamenom plastikom. I živopis je istovetno rađen kod oba ova hrama.
Trpezarija
Treće zdanje u sklopu manastirskog naselja je monumentalna trpezarija, sa kuhinjom i ostalim pratećim objektima. Trpezarija je smeštena u jugozapadnom delu manastirskog kompleksa, sa zapadne strane ulaza u crkvu Svetih Arhanđela. Ona svojom osnovom i arhitekturom, veličinom i upotrebljenim materijalom spada u najlepša zdanja ove vrste na Balkanu.
Svojim oblicima ova trpezarija predstavlja novost u srednjevekovnoj arhitekturi na tlu srpskih zemalja. Osnovni program jedne obične trpezarije obogaćen je u ovom slučaju novim elementima, dodavanjem dvaju prostora na podužnim stranama srednjeg broda, koji su kraći od njega, te u konačnom rešenju dobijamo jedan čist, pravilan, slobodan, grčki krst sa moćnom apsidom na južnoj strani.
Svi zidovi trpezarije zidani su vizantijski, pomoću jednog reda kamena i opeke, naizmenično. U pogledu unutrašnjosti, trpezarija je imala pod od masivnih kamenih ploča, kvadratnog oblika, bez dekoracije i detalja. Utvrđeno je da je bila freskopisana i da je posedovala kamene stolove i sedišta. Osim za obedovanje, trpezarija je služila i za održavanje zajedničkih sabranja, manastirskih slava i crkvenih sabora.
